sábado, 21 de febrero de 2009

Traje de la mujer y del hombre de Cubulco

PRESENTACIÓN Y SIGNIFICADO DEL TRAJE DE LA MUJER DE CUBULCO, BAJA VERAPAZ El güipil Antiguamente eran las mujeres utilizando hilo de algodón o de seda como materia prima para elaborar a mano los adornos de sus diseños utilizando figuras de la naturaleza tales como: semilla, sol, luna, rayo, vena, flores, matas de frijoles, plantas, ojos y el pez que representa toda clase de animales. Utilizando la tela de lacrón de color blanco y otra tela tejido por los quichés de Joyabaj de color negro con franjas rojas. Pero actualmente el güipil está perdiendo su origen en cuanto a los colores de cada figura del bordado porque ya solo aparece con uno o dos colores nada más todo el bordado y depende del color de la tela que originalmente no es así y además ya existe unos güipiles elaborados por una máquina que no diseña bien las figuras antiguas. Y todo el bordado del güipil representa la naturaleza, el origen de la vida del ser humano, además representa la relación del ser humano con la naturaleza. El güipil y corte ceremonial religioso El güipil ceremonial es el de color negro con franjas rojas, con los bordados indicados anteriormente, acompañado con un corte de color rojo con franjas verdes, negro y amarillo que representa la sangre, la naturaleza y el color de la tierra. Dicho güipil y corte se utiliza en ceremonias religiosas tales como: Kotz'ij, pedir permiso al Creador y Formador para sembrar y el agradecimiento por la cosecha; es decir, el día de siembra y de cosecha. El güipil y corte ceremonial social En actividades especiales tales como: pedida de la novia, matrimonio, cofrad¬ía y otras fiestas del pueblo, se utilizan el güipil de color blanco con los mismos diseños del bordado del otro, acompañado con un corte de color negro que representa la pureza, la sinceridad y el descanso de la noche. Sin embargo últimamente se ha estado utilizando una diversidad de estilos y colores de cortes, combinados con franjas jaspeadas anchas y angostas tales como de hilo, seda, lana y alta seda jaspeados en ambos sentidos; éstos generalmente son elaborados en Totonicapán y Quetzaltenango, en pequeños talleres artesanales utilizando telares de cuatro arneses, como también los que son elaborados por las personas Sakapultekos sacan una diversidad de estilos que es totalmente distinto al corte original. Presentación de las figuras del bordado y su significado Este símbolo se le llama T’os = chibolita, representa toda clase de semilla de plantas y en especial el óvulo de la mujer y los testículos del hombre, y el número uno. Por esa razón que este símbolo siempre va en la primera hilada y cada fila es de diferente color dependiendo su representación.
Este símbolo se le llama Ik’= fila de ues, representa la luna que alumbra por las noches y es la acompañante del ser humano en las noches.

Este símbolo se le llama Yok = curva, representa el rayo, la sangre que corre en las venas del ser humano y las venas mismas.
Este símbolo se le llama Sampol= flores, si es de color rojo representa el sol pero si es de otros colores entonces representan las flores del campo que son de diversos colores.
Este símbolo se le llama Raxk'am= bejuco, representa el frijol de milpa y es el guiador de la tortilla de la comida dentro de la cultura maya. Este símbolo se le llama Uxaq che' = hojas de árbol, representa toda clase de plantas frutales, y los diversos colores representan las diferentes plantas frutles específicas. Este símbolo se le llama Kar = pez, representa todos los animales acuáticos y terrestres. Aunque actualmente lo llaman mank=mango pero no es el significado original. El traje del hombre Koton = camisa blanca, representa el amanecer de un nuevo día y las nubes del cielo que trae lluvia sobre el cultivo del hombre y además representa la pureza. Saraw = pantalón blanco, tiene la misma representa que la camisa. Ch'uqb'al uwa ra' = delantal de color negro, amarrado con una bufanda de color rojo que representa la protección y la oscuridad de la noche y el descanso del hombre para recupera su energía, y el color de la bufanda representa la sangre y la fuerza. Lel = sombrero de palma, el protector del cuerpo humano ante el calor del sol y de las plagas invisibles y en especial representa el cielo que cubre la tierra. El traje en sí significa que para tener buena cosecha del cultivo se necesita la pureza del hombre para con su Creador y Formador.
Autor: Leonardo Antret Reyes

Chistes de Cubulco, en K'ub'ultzij

ETZ'ENEM TZIJ
CHISTES



O jun achi reqam waqib' uchim chi lik al upam xaq lik kosnaq chik che i b'e rumali xutak'b'a jun ch'ich', are uri xutz'onoj che achi chi ok’awnaq i ch'ich'. ¿Ni'pa kinak'am wi b'ik k'a Rab'inal? I achi xub'ij che: cha juwinaq. A… ¿Ni'pa kak'am wi b'i inchim, xcha? Ile katoj taj, xutixik. Cha’ana utzili chwe chak'ama b'i inchim, yin kin-e chaqan, xcha.

O jun chuchxel xub'ij che i rak'al: wak'al jatz'onoj pich' qakab' che qachalal. I ak'al x-ek, are xtzalijloq xub'ij che uchuch: nan, i qachalal xusipaj ta li pich' inkab', xcha. Xuy laj ati ixoq, wo'or chqakojo ri qe yoj, xcha i chuchxel.

O jun ak'al ktijin uqajaw chutaqexik i anem chupam i taqenb’al ch'ich'. I ak'al le xutz'onoj che i utat: Tat, b'uchak i achiab' le ketijin che i anem. I uqajaw xub’ij: Man pachin kupon nab'e k’a ipa kk'is wi i b'e, kiya’ jun usipon; xcha. B'uchak uri pa'anem je o i jub'an le chi je teren b'ik, xub’ij i ak’al.

O jun achi aj-anol mexa xok b'i ipa kk'ayix wi jalajuj taq chakb'al, are uri xutz'onoj: o klawux awu', ntaj xutixik; o tz'ajb'al ja awu’, ntaj xb’ix che; moq o jun qochb'al tz'alam awu’, k'isnaq xutix tan chik. Are uri ire xub’ij: lik nti o awu', utz chitz'apij, xcha. Kwaj neri kintz’apij xwiri nti qapispiy, xub’ij ajk’ay.

Xintij ti inwa we' man lik katinch'ob'o, xintij ti inwa pa'ij man lik katinch'ob'o, xintij ti inwa xqaj ij man lik katinch'ob'o xaq i cha'ab' xinwar taj man lik kinumik.

O jun winaq xutz’onoj che jun aj Panima: kariq mux yet. Ire xub’ij: Kinriqo nim laj winaq. Ipa xatijoj wi awib’; pa ya, xcha.

Leyendas de Cubulco, en K'ub'ultzij

ANOJ RE JUN WUCH'
Leyenda de un tacuatzín
Ujer cha, o jun wuch’ xupon ru’ jun tit xaq xub’ij che chi k-ani re rumal i tit. Are kcha’ik te’uri keusik’ij i ajwab’ kuya chke kkitijo xwiri are ke’e chutzaqik kib’ junam kkiyawi kitun. I tit keje ile xu’ano, xukamsaj i wuch’ te’uri xuya chke ajwab’ ike xkitijo lik jel xkina’o xwiri are xkelej wa’im xe’e chutzaqik kib’. Are uri xub’ij i tit chke wach kki’ano, i ajwab’ le xkitz’onoj che i tit wach usuk’ ile, i tit xub’ij chi keje ile b’ital kan che rumal i wuch’. I ajwab’ keje ile xki’ano, are xtzaq tsj kib’ are uri junti xiji chik i wuch’, te’uri xub’ij chke: wo’or ya xwilo wach ktzun ipam; xcha chke. Rumal uri xkanajik chi i wuch’ kkam taj we to’ jub’i’ kwach’tajik man lik ko che i kamik.

YEW ACHI
Leyenda de hombre gigante
Ujer cha, o jun nim laj achi b’i’anel, i ub’i Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je rak’al i ma Pablo aj Rab’inal. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man kuxij rib’ che, to’ krilo wach k-ani chke i rak’al. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach ru’ i rachalal chi ma Santia man xaq xkijeq sachik rak’al ire, are uri xkiyijb’a chkiwach chi kkijalchij kib’; ma Santia kpe chi K’ub’ul i ma Pablo k-e chila Rab’inal. Lik keje ile xki’ano, ma Santia xukoj jun a’ab’ son chi xumol kichi’ i rak’al xaq i ma Pablo konojel xe’ok chi xajoj man utz keje ile kuta i ma Yew Achi ipa o wi i nima’ij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach kki’ano. Are uri xunab’ej ma Santia, juntir x-e ru’ xaq xutz’onoj che b’uchak chi lik ya keuk’is i rak’al. Are uri i Yew Achi xula’ uwach che, xub’ij. Chaya chwe chi keintij na man kinnumik xaq ike le ne te awak’al xcha. I ma Santia lik k’an rumali xub’ij: chamayij wach kattijin chu’anik le man we kamayij taj katinkamsaj na xcha che. Are xuta ma Yew Achi wach xb’ix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma Santia juntir xra’anb’ej b’i ukaway, xterej b’i chrij roqtam k’a chila xuyot’o wi chwi mi’na. Are xtiki chuchapik, xuyut’ chwach jun ch’e te’uri xub’ij che’, wo’or chi katinkamsaj wi. I ma Yew Achi xub’ij: chaya ni chwe chi kink’asi’ik man i awak’al le keinyin ti chik xaq kinya ni raxal anal chke, xcha. I ma Santia xula’ uwach xub’ij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i wak’al man i raxal anal xa jun ripaj ab’aj o wi chutzam inch’ich’, xcha. Are uri xresaj li uch’ich’ ya kujil b’i ru’ ranima ma Yew Achi, i ma Yew Achi le xub’ij chik, chaya chwe chi kinsak’in na xcha; i xya’ che, are xsak’lin wuqub mul, te’uri xkamsax rumal i ma Santia. Are uri ni’pa i raxal anal xaq i ab’aj lik chomiq chi oro, chi o te’eq chi chwach ulew K’ub’ul, is xesachik man xeqaj b’i kajib’ xik’ab’ ru’ oxib’ ripaj ab’aj chuxe’ ulew. Man wuqub’ mul xsak’linik, are jun mul xsak’linik jo’ob’ ripaj ab’aj xqaj pa jyub’. Rumal uri chi K’ub’ul lik xkanajik nib’a’, are i chila ipa xkamsax wi xkanajik lik je b’eyomab’, xaq i che’ chi xyut’ chwach lik xch’ol taj rij rumal ucho’ab’ chi x-on chwach; rumal uri xkanajik chi che’ le lik ronojel junab’ ksolotan rij.



SIPAKNA
Leyenda de Sipacna
Ujer, o jun achi chi lik nim laj achi xaq lik o ucho’ab’ rumali lik kuch’ijo chi kreqaj b’i jyub’ chel rij, keuk’ayij k’a naj chila pa taq pink, man kya’ upan xaq upur chwach, rumali lik xum ire che wach kya’ che. Rumali, chila ipa xeuk’ayij wi ulew le lik k-on utz i tikon chwach xwiri waral ipa xresaj wi b’ik lik xkanajik b’aq ulew xaq kaq ulew.
Xuriq jun ij xuch’ob’o chi kuk’am b’i jyub’ B’eleju, xok chuyut’ik upam ru’ ukolob’. Are ya ijinaq chik xaq ya kok b’i chuxe’, xaqte’et xtzun b’i chi raqana are uri xril qaj kiwach keb’ chomiq laj tap altom xaq lik an kich’akul kech’ajanik xaq kkisik’ij loq. Are xupon i ma Sipakna ku’, xkib’ij che: o jun nim laj taq xe ab’aj le, yoj lik mier neri kqaj uchapik xwiri kojtiki ti che man xa k-anmajik, kok b’i chuxe’ i ab’aj xwiri yet kattiki che; xecha. Are xuta i ma Sipakna ile lik qus xuta man xaq ire knumik, rumali i altom le xe’e chuk’utik che ipa owi, ire x-e chuchapik, kchakanik xok b’ik xwiri i altom xkib’ij che chi are utz pak’alik kok b’ik man xqare katik’awik xaq naj katok b’i chuxe’ i nim laj ab’aj, xecha che. Are x-ono i achi, pak’alik xok b’ik, are naj chik oknaq b’i chuxe’ i nim laj ab’aj, are uri xkiwulijsaj li nim laj ab’aj chrij. Chila xmuqtaj wi kanoq chuxe’ i nim laj ab’aj. I ma Sipakna are nuna’o chi xwulij li nim laj ab’aj chrij lik xraj neri wach walijik ku’ano xwiri lik kuch’ij taj man xa pak’alik, i nim laj ab’aj le lik xkub’i chwach uk’ux, wetene jupulik lik kuch’ij te walijiki chuxe’.
Are onkil uri chi xuk’am ti chub’i jyub’ B’eleju to’ xwi xkanajik chi yech’yech’ uwi rumal i kolob’ chi bajim chik che xaq k’a are onom i jyub’ le wo’or chi yech’yech’ wi. Rumal uri xkananik chi are kutul rib’ chuxe’ i nim laj ab’aj le, are uri kik’aw ukab’ raqan rumal ucho’ab’. I altom chi xesik’iwik je winaq taj, je are i apak’ chi je o chi taq ya xaq i taq chi xkib’ij che tap taj xaq jun ek’ o puwi i ya, rumalik chi are ktejeb’ pan ru’ xa kok b’i mas chuxe’ i ab’aj.

LO'LAJ IXIM
Leyenda de maíz
Ujer o jun achi lik nti kuya chke i rak’al man lik nti kiwa. Xuriq jun ij i achi le x-e chutzukuxik wach kkitijo, xwiri nti rok’am are xtzalij loq lik kb’isonik man nti xuriq loq. Are ya kuponik xaqte’et xuta chi k’a naj, pacha taq jub’an winaq lik ke’o’ik.
I achi le lik x-alab’ taj, x-e chutaqexik wach roxik ile, are xupon chila ipa o wi o’ej le, xrilo chi are jub’an ixim chi t’ub’ul b’i xuk’ut b’e chi lik ke’uxlan ti che o’ej xaq lik kesak’linik pacha taq kkaj chi keyak b’ik. Are uri i achi le lik xkikotik, xumol b’i ronojel ixim le, are xupon ru’ ja xulap chke i ralk’uwal wach xuriq pa taq b’e xaq xuk’ut ukoxtal chke chi lik nojnaq che ixim.
Chukab’ ij tupu lik kkesaj li uk’iyal ixim chupam i koxtal re kki’an kiwa che, xwiri ixim le lik kk’is ti chupam i yab’al.
Are uri i achi le xaq i ralk’uwal lik xkitioxij che i ta chikaj rumal i kiwa chi xkiriqo. Xaq xkil ub’e chi i lo’laj ixim xaq jub’an chik echa’ lik k-ani ti k’ax che, xaq kk’aq tu b’ik lik rajwaxik klo’ox uwach man je o i lo’k’anij chi lik nti kkitijo.

Cuentos de Cubulco, en K'ub'ultzij

WACH XKIK'ULMAJ KEB' AJCHAKIB'
Cuento de dos hombres sorprendidos
O juyak cha, je o keb' nimaq taq winaq chi Junajpu' xaq Ixb'alamkej kib'i. I katit xub'ij chke chi kkiyijb'a pich' uwach ulew re tikb'al ab'ix. Rumali xe'e ike pa chak, o kichakb'al chi juntir kkipukaj uwach ulew, lik xa jun ij xki'an che kichak. Are xok a'ab' konojel ni'pa i itzel taq chikop xkimol kib' man xpe koywal chi xchet b'i rononel ni'pa i che', xpukax b'i es xaq i raxk'am; ike xe'ok chik chutikik ni'pa i xk'atzix b'ik.
Chukab' ij, are xeupon ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej, xkiraq uwach ulew chi nimaq tan chik es, raxk'am xaq i che' chwach, chi lik k'ate juwar upukaxik kumal. Are uri ike xe'ok il, man xkilo chi nimaq tan chik i es chwach ulew, rumali xkib'ij chkiwach: pachin taq xe'anaw ile, xecha. Are uri xe’ok chik che i chak ru' kichakb'al chi juntir kkipukaj b'i uwach ulew. Are xeutzinik, xkuwaj kib' chrij taq che' chila pa taq es, xe'ok chuk'ak'alixik pachin ke'anaw ile.
Are xtik'oj a'ab' xopon jun koj xaq jun b'alam, ni'pa i che', es xaq i raxk'am, xe'ok chuyakik xaq xe'ok chik chutikik. I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej are xekilo xe'e chkichapik, xwiri i chikop xkiya ti kib', xe'anmajik.
Te'uri xeupon chik i kej xaq i imul chi lik ch'utiq kije. Xaq xeik'aw chik jub'an chikop xwiri xetikar ti chkichapik. Are i k'isb'al re xuponik, are ral ch'o, ire le xetikar chuchapik, xkipasij chupam jun k'ul. I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej lik petnaq chik koywal che, are onkil uri chi xkik'at uje pa a'. Rumal uri chi ral ch'o nti rismal uje.

UKOWIL KIK’UX I KEB’ AK’ALAB’
Cuento de dos niños valientes
Ujer cha, o jun achi chi je o keb’ rak’al, jun ali xaq jun ala. Xuriq jun ij, i achi le keraj ti chik i rak’al chi je o ru’, xeuk’am b’i che jun nim laj k’achelaj, chila xeusacha wi kanoq. Xub’ij chke chi kekanaj kan chila, kkoy-ej man ire k-e chu’anik jun umantar are ktuqlij loq te’uri kik’aw chal chkik’amik. Are xki’an i ak’alab’ xekanaj kan chila ipa xb’ix wi chke, koy-em kiqajaw x-on pa’ij, xqaj ij, are uri xkinab’ej chi kiqajaw kupon ti chik, man lik kanajb’al kan ke xu’ano.
Are uri i ak’alab’ le xkimaj b’i kib’e, xkich’ob’o chi ketzalij chub’i ru’ ja. Xwiri lik naj xeb’inik, xeupon ti chik ru’ ja man xesachik, xkiriq neri jun ja xwiri are ti kachoch ike, i ja le, re jun tit malkan. Xe’ok b’i ru’ ja ru’ i tit, i tit le ktijin chke’em paja, ike le xkuwaj kib’ rij ja, rumal kinumik i ala xa ani’al kuch’opij pan i or xol qej chwi uka’ i tit xaq kuya che i ranab’, i tit xunab’ej taj wach roxik kch’opiw li u’or xol qej, ire xuch’ob’o chi are jun tzo’ k-anawik, rumali xub’ij: pacha taq utz ti kat-e pa taq es k-on taq che.
Are uri i ali xuna taj xutze’ej anoq are xuta wach xub’ij i tit chke. Te’uri xunab’ej i tit chi tzo’ ti kch’opiw li u’or xol qej, are uri xub’ij i tit: a xab’a yixi chi lik yano ki’ano k-on chke. Te’uri xub’ij chke chi lik o ni uchak kkitzuq kib’ man utz keje ile o kicho’ab’ chu’anik kimantar man ke’e pa iloj si’ xaq iloj chaj. Are uri ike xe’ok chrilik uk’iyal taq si’ xaq uk’iyal taq chaj, are xt’ub’i’ik, te’uri xkib’ij che i tit chi ya xeutzinik, i tit le xub’ij chke chi xwi ti ile man kkitzukuj ni jun nim laj b’oj chi kkiya an puwi ixk’ub’, kkinojsaj che i ya te’uri kkinuk’ a’ chuxe’.
Man i tit le xuch’ob’o chi keutij ni ak’alab’ le, rumali xeutaq che ni’pa i mantar chi xki’ano le. Are xuna i tit chi i ya xutikb’a po’owik chwi a’, xub’ij chke ak’alab’ chi kkitaqej uwi i b’oj we kpo’ow chik, man uch’ob’om i tit chi are kiyuxuxej pan kijolom puwi i b’oj, are uri ire keuxulk’atij b’i cupam i b’oj. Xwiri ike xkila’ uwach, xkib’ij: yoj kqariq ti anoq lik utz we yet keatzu uwi i b’oj le man xqare kariq anoq, xecha che. Man ike keta’am chik wach kuch’ob’ i tit chke. Utzi k-on i tit x-e chutaqexik uwi i b’oj, are uri i ak’alab’ le xkichap la jujun uqul raqan i tit, xkixulk’atij b’i chupam i b’oj chi lik kpo’ow chwi a’, chila x-on wi pu’pu’ i tit chupam i mi’na. Xekanaj kanoq kitukel chupam i ja re kan i tit. Are xek’iyik i ali xuriq winaq, xwi chik i ala chi k’a utukel. Xwiri i rachijil i ali lik utz ti laj winaq man lik kuch’ob’ ukamsaxik ub’aluk. I ub’aluk le chi uxib’al ali lik utz laj winaq rumali xuch’ak kanoq chi raj-atzil i nim laj tinimit. Xwiri, are xuta i uqajaw i achi le (ala) chi lik nim chik upatan i uk’ojol, x-e chusolixik chila ipa o wi uk’ojol le, are xupon ru’ uk’ojol xub’ij che, xink’un chanab’exik ala man xinta chi yet o chik apatan, rumali katolwila man lik k’ax katinna’o xcha che; are uri i uk’ojol le xula’ uwach che uqajaw, xub’ij: yet nti chik awe chwe man yet ujer kk’un chink’ux are xojasach kan pa taq k’achelaj, man kojawaj ti chik rumali keje ile xa’an chqe. Yin wo’or in o chi, awumal ti yet, man yoj ru’ i wanab’ qatukel chik xqak’asb’a qib’ rumali wo’or jat, matk’un chik chi man lik nti chik awe chwe, xcha che uqajaw.

KOJ
Cuento de un muchacho que se convierte en león
Ujer cha o jun k’ojol ala chi lik kuk’ay chak, are ktaq kumal uqajaw uchuch kruwaj rib’ pa taq es, chila k-e wi ipa o wi jun ta’aj, chila kuyijb’a wi rib’ chi kiji che itzel chikop.
Ronojel uqajb’al taq ij, k-e chila ipa o wi i ta’aj le are kupon chila kub’alk’atij rib’ wuqub’ mul, are uri kiji che jun nim laj koj, te’uri k-e chutzukuxik wach kutijo, xa b’iroxik pacha la aq, nos, ak’, xaq jub’an chik chikop.
Ktzalij loq are kpe usaqirik, are kk’un chik chila ipa uyijb’am wi rib’, kub’alk’atij chik rib’ wuqub’ mul torb’al re utzij, are uri kiji chik che winaq.
Arewiri’ keje ile k-ono, xwiri are xnab’taj rumal uchuch wach ktijin chu’anik, i uchuch le xterej b’i chrij k’a chila ipa kuyijb’a wi rib’ i ralab’ chi kiji che i koj. I uchuch xutz’onoj chila chi are ktzalij loq kiji ti chik che i winaq lik are kuk’is wi ile chi itzel chikop man xkojon taj wach xub’ij che. Xwiri xkanajik chi atol tzij pkiwi ni’pa itzel taq chikop.
Are xtzalij li k’ojol ala le lik xutij chik che chi kiji che i winaq xwiri lik xiji ti chik. Are uri xo’ik man xkuyi ti umak rumal uchuch xaq xkanaj keje ile chi itzel chikop.
Rumal uri are ko’ik lik pacha jun achi, man lik winaq te'eq ujer, xwiri xkanaj pkiwi ni’pa itzel taq chikop pa taq es.

WACH UWINAQIRIK I SAL UTIW
Cuento del coyote quemado
Ujer, i imul le lik saqlej man k-e utija li jub’an santia chi utikom jun tit, arewi keje ile k-ono xaq ronojel a’ab’ xwi chik i rij kuya kanoq te’uri kuya kan ukis chupam. Xuriq jun ij i tit le xutzukuj jun chuxol i santia le chi lik chom xaq lik nim, x-euya che i patre, are xupiro are uri xrilo chi i santia le lik nojnaq che ukis imul, i patre le xuch’ob’o chi xa chu’anik x-ani che, are xupon chik i tit chutz’onoxik che i patre wach u’anom i santia we rij chik, are uri xb’ix li che chi echa’ chi x-euya lik o jun uk’ax man nti recha’il xa ukis imul o cupam.
Are uri i tit le, lik xpe roywal are xupon ru’ ja, xuyijb’a jun ixkab’ pacha jun winaq xu’an che, te’uri xuk’am b’i chila ipa o wi utikon xutak’ba kan chib’e man ronojel rij i tikon tz’apilik xwi uchib’e olik, are xupon chik imul xaqte’et xrilo chi o jun pacha taq ral winaq o che uxol uchi b’e. Are uri imul le xub’ij che ixkab’ le: wach ka’an yet chi, chateloq man kinik’awik xcha. Xwiri ixkab’ le kula’ ti uwach che, are xrilo chi kula’ ti uwach che xub’ij chik: xata kincha chi chateloq man kinik’awik, wo’or we katel ti pinb’e, kinkoj jun ab’ chawe xcha; xwiri lik xula’ ti uwach che, are uri xukoj jun ab’ che ixkab’. Xwiri lik xnak’i kan u’ab’ che ixkab’ le, are xuna’o chi xnak’i kan u’ab’, wo’or kinkoj chik jun in-ab’ xcha. Are uri xnak’i chi kan jun u’ab’, ya x-on keb’ u’ab’ chi xnaki kan che ixkab’, wo’or kinkoj jun aqan chawe man b’uchak chi kinawo’taj taj xcha, xaq xnak’i chi kanoq, wo’or we kinawo’taj taj kinkoj chik jun waqan chawe xcha, xaq xnak’i chi kanoq, wo’or kinkoj injolom chawe xcha, are uri lik ronojel uch’akul xnak’i kan che ixkab’, are onkil uri chi k’a kitz’ulem kib’ chila ru’ ixkab’ are xsaqrik.
Are xril imul chi ya xupon i tit we’ tan chusolixik wach onom utikon are uri xub’ij che: chab’isoj loq nan man yin inchapom chik ili’om, xcha; i tit xub’ij: a xab’a yet ti ala chi lik yano ka’ano, xa at inti’ neri; xcha che, te’uri xuk’am b’i ru’ ja. Are xupon ru’ ja xutzayb’a an chwach aqan chija te’uri i tit x-e chutzukuxik ub’oj chi kukoj an chwi a’ man kutij ni imul le pa k’aj. Are tzayal chila chupam i chim are uri xik’aw i rikan chi ma utiw, are xrilo xusik’ij ru’, xub’ij che: wikan chatpet ni jub’i’ wu’ man o jun tzij kinb’ij ni chawe; xcha, wach uri k-on i rikan xtejeb’pan ru’ chutayik che. Are xupon ru’ xub’ij che i rika’: wach ka’an chi chupam i chim le; xcha che. I imul le xula’ uwach che i rikan; xub’ij: match’awik, yin in-o chi man kya’ jun ali chwe chi lik chom laj ali, xwiri yin lik kink’ix che man xa inpich’ koq xwiri yet at nim xqare chawe, xcha che i rikan. We kawaj chat-ol kan pink’exel man i ali chi kya’ ni chawe lik chom laj ali xcha, utzi xcha i rikan. Are x-ono, xkanaj kan puk’exel i rika’ lik kkikotik man ya kya’ jun chom laj ali che kub’ij ire. I rika’ le x-e jutz kanik xaq lik naj x-ek man xa xub’ojaj kan i rikan.
Are kpo’ow chik umi’na’ i tit, x-e chuk’amik te krilo chi xa jun utiw o chi kan chupam i chim, are uri i tit kuriq ti chik wach k-on che, man are ti utiw uya’om kan chupam i chim. K’isonik xeumina chupam i mi’na chi kpo’ow chwi a’. Xwiri i utiw xutulta rib’ chupam i mi’na, xel chikaj xaq xuch’ij anmajik. Are onkil uri xkanajik chi je o i sal utiw, rumal i mi’na x-on sal rij.

SAQLEJ LAJ IMUL
Cuento del conejo entre las cañas de azúcar
Ujer i imul le lik saqlej man arewi kut’or i rikan chi ma utiw. Xuriq jun ij, i imul ktijin chutijawik jub’an ajij, are uri xik’aw i rikan chi ma utiw, xutz’onoj che i rik’a’ wach ku’an chupam i ajij le, ire xub’ije: in-o chi man kinchajij ajiji, xwiri lik nti jun k-anaw utzil chwe chi kkanaj kan pink’exel man ya xuriq i or chi kink’uli’k, xcha. I yet wikan kawaj taj katkanaj kan pink’exel chuchajixik i ajiji, tz’aqat kin-e yin man inkoy-em chik; xcha. Utzi’ xub’ij i rikan che are xuta chi lik we’ chik uwach i rika’, are onkil uri xkanaj kan chupam i ajij utikel.
Are uri imul le x-e la pa’anem chunak’ik a’ chutzam li tikon re ajij lik xusutij rij che i a’. Are uri xujeq pach’ach’ik i ajij pa a’, are xuta i rikan chi lik kpach’ach’ik, xub’ij: a ya xk’uli i wika’, lik qus ko’on i kwet kpach’ach’ik; xcha. Ire o chila chupam ajij, xaqte’eq xunab’ej chi xa xt’or kan rumal i rika’ man lik qus chik ko’on i a’ krepaw chik chrij chwach. Are uri ire kuriq ti chik ipa kel wi, xel nel ri ipa o wi le, xwiri lik xji’ rumal i sib’ xaq lik xk’at i rismal ronojel.

T'ORONEL LAJ IMUL
Cuento del conejo y un queso enorme
Ujer cha, i imul xuriq jun k’otom xok chutu’ik uya’ chuchi’, are uri xunab’ej chi o uk’exwach i ik’ cupam i ya man lik saq i ik’. Xaq are uri xupon pan i rikan chi ma utiw, xb’ij: wach ka’an yet chi atukel, xcha. I rik’a’ xub’ij: wikan wo’or lik saq i ik’ xaq lik alaj upam i ya chawila pe wach o chuxe’ i ya ri, lik jun nim laj kexu, yet we karayij chawesaj loq man yin kinriq taj; xcha. Utzi’ xub’ij i rikan xwiri wach u’anik kin-an che man i ya ri lik nim xcha. Are cha’ana che chatu’u i ya le ronojel, man we xk’isik te’uri kariq qaj i nim laj kexu chi o k’a chuxe’, we kariqo chatija atukel man yin ya kin-ek; xcha. Ile lik utz xuta i rikan wach xb’ix che, rumali xok i utiw chutu’ik i ya xwiri lik kk’istaj, i upam lik ya kraqch’ij rumal uk’iyal ya chi ktijin chutu’ik. Ire lik xkosik, xuxlanik, kutaqej i ya chupam i k’otom lik uwach wi; xaqte’et xtaqen an chikaj te’uri xunab’ej chi are uk’exwach i lik’ o chupam i ya, kexu taj pacha b’ital kan che rumal i rika’ man xa xt’or kanoq.

RAL TZ'IKIN CHI LIK O UNOJB’AL
Cuento de un pajarito inteligente
O jun achi o pich' rulew chi utikom i che' chrij ipa kik'aw wi jun chom laj raqana. O jun ij ire kutaqej i ya chi lik chom xaqte'et xuta jun ral tz'ikin chi kb'ixanik. Cha jun ral tz'ikin pich' koq chi lik chom kb'ixanik. I achi le x-e chi rachoch, xwiri xtzalij chaloq xuk'am li jun chapb'al tz'ikin. Xk’iji b'i chila mer ij chroy-exik ral tz'ikin xwiri ral tz'ikin xupon taj. Chuk’ab’ ij i achi x-e chik, are uri i ral tz'ikin lik knumik rumali xuna taj xukaq rib' chupam i chapb'al tz'ikin.
Are chaptal chik, xub'ij che achi: b'uchak xinachapo.
I achi xub’ij: yin xwi kwaj chi katb'ixanik. I ral tz’ikin xub’ij: yin kinb'ixan taj man in atz'apim. I achi xub’ij chik che: We katb'ixan taj katintijo.
Xwiri i achi le xro'taj b'i ral tz'ikin, i ral tz'ikin xchaki che u'ab' jun che', are uri xub'ij che: i nab'e pixb'anik chi kinya chawe are iri: lik makoj ronojel wach kb'ix chawe; ukab': lik mawo'taj b’ik wach o awu'; i urox: lik matb'isonik we o xatzaqo; xcha.
Are xuk'is ub'ixkil ral tz'ikin ile, xujalchij uk'ijib'al xaq xub'ij chik che i achi: lik aweta'am taj chi yin lik kinkikotik man xinawo'taj man yin o jun ral wo' che inpam keje pacha jun nim laj ka'. Wetene aweta'am xinakamsaj teri’, xcha. I achi xok chuch'ayik uwach uk'ux, xaq xub'ij: b'uchak xwo'taj b'ik.
I ral tz'ikin xub'ij che: ja…, juntir xsach pajolom wach xinb'ij chawe, xinb'ij ta b'ari chawe chi lik makojo wach kb'ix chawe. Wach mo kab'ij yet chi o jun wo' che inpam keje pacha jun nim laj ka', chi innimal yin lik pich' chwach jun ka'. Xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi mawojtaj b'ik wach o awu', wach mo uri kawaj i wo' man xinawo'taj, xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi lik matb'isonik we o xatzaqo; xach i ral tz’ikin.
Are xutzin chub'ixkil ile, i achi xutioxij che; i ral tz'ikin x-e chik pa taq es.

UB’IS JUN KUKUB'
Cuento de una tinaja
Ij ij o jun achi kuk'ama uya' chi raqana ru' keb' kukub' chi kutzayb’a tzam che', jun pu moxim xaq jun puwiqab'im. Jun kukub' el chik xaq ya kpaxik kunojsaj b'ik, are kupon ru' rachoch i ukukub' nik'ajarnaq chik. I jun chik kukub’ chi lik k'a utz kunojsaj b'ik k'a are u'anom are kupon ru' ja.
Keb' junab' xuch’ij achi chi ij ij kuk'ama uya'. I kukub' chi lik utz lik kukoj u'ij man lik utz uchak ku’ano man lik are ropis ile. Xwiri i jun chik chi lik el, ire lik kk'ix che man utz ta chik uchak ku’ano xaq lik k'ax kuna uk'ux man xa nik'aj chik i ya kuk'am kujacha ru’ ja.
Are ik’awnaq chik keb' junab', i kukub' chi utz ta chik xub'ij che i achi: yin lik kink’ix che, rumali kintz'onoj kuyb'al mak chawe man yet xa nik'aj chik i ya kak'ayij xaq xa nik'aj chik amer kya'ik. I achi xub'ij che: are kojb'inik kwaj yin kataqej i chomiq taq kotz'ij chi ktijin chik uk'iyik ipa katik'aw wi.
I kukub' are xuta wach xb'ix che chi lik k'i i kotz'ij chomiq rumal ire xaq k'iyal taq utzunb'al rumal ire man nik'aj ya kuya kan chke i kotz’ij. I kukub’ xutaqej pacha xb’ix are uri xrilo chi lik chomiq xaq k’iyal utzunb’al i kotz’ij o che ronojel i b’e ipa kik’aw wi ire. I achi xub'ij chik che: lik xawilo chi kotz'ij xwi che ab'e yet kalax wi, yin lik weta'am chi at paxnaq pich'. Rumali xintik ija re i kotz'ij che ronojel ab'e man ij ij kakoj kan i ya che, rumali xek'iyik. Che i keb' junab' le lik intamom b'ik man kinkojo pa rachoch i Ajwal. Yet wetene at paxnaq taj lik chomiq ta ri i kotz'ij le.

Historias de Cubulco, en K'ub'ultzij

UKAB’ RAQAN
Historia del terremoto
I ukab’ raqan chi xik’aw che ukab’ ik’ re i junab’ waqlajuj wajxaqlajujwinaq kajmo’ (1976) lik nim i kamik xu’ano xaq lik nim i b’is xuya ka’noq. Che i ij le, je o i lo’k’anij chi xesaqirsan ti chik man xekam rumal i ukab’ raqan.
Xwiri che oxib’ or re usaqirb’al che i ij are xik’aw uk’ab’ raqan le, waral pa tinimit k’ubul o xtawik xaq o xilaw chke i winaq je aj pa taq tinimit chi o jun nim laj kaway saq rij lik kxuli’ik kpaqi pa taq b’e, chi annaq jun achi naj rij chrij i kaway le lik o uk’iyal saq pwaq chuqul, are kb’inik lik ketzilawik.
O jujun chke i tz’aq b’it(winaq) pa taq tinimit chi xik’aw i achi le xol taq uchija ku’ xaq xub’ij chke: chixwalijoq man ya xuriq i or, xcha chke. Are uri i winaq le xewalijik are xb’ix ile chke man keta’am taj wach usuk’ ile chi xb’ix chke, are uri xaqte’et xkina’o chi xuyikya rib’ ulew chkixe’, are uri xkinab’ej chi i achi chi xek’astawik are i patron ma Santia xeuk’astaj i rak’al chuxe’el kamik le. Are uri xwulij li rachoch tiox xaq xtzaq li patron puk’ijib’al, lik xmuqtaj chuxe’ ulew, xkiriq chik k’a che oxib’ ij xwiri x-aj u’ab’ xaq i raqan. Are uri o jujun chke i tz’aq b’it pa taq komon xekamik man xwilij kachoch chkij. I jub’an chik tinimit pacha i San Pedro xaq San Juan Sacatepéquez lik ronojel i tinimit xsach uwach, konojel xekamik xa jujun chik ak’alab’ xek’asi kanoq, lik nti chik kiqajaw kichuch man is xekamik.
I ukab’ raqan le, lik naj xuch’ijo chi lik kik’aw ti chik, xaq arewi kik’awik, lik ktatajik are kik’awik man lik ktinin upam xwiri nti chik kamik xu’ano to’ jub’i’ chik.

JUN ACHI NIB'A
Historia de un hombre pobre
O jun ij, jun achi lik nib’a’ xaq lik kutij uyej man nti umer chuya'ik kiwa i rak’al, ire xub’ij: kin-e chutzukuxik inmer ru’ i Dios we ntaj ru itzel, xcha; ire ktijin che i b’e are xub’ij ile, xaqte’et xwinaqir jun achi annaq chrij jun kaway chila ipa yaktal wi rachoch i Ajwal ke aj Reformada wo’or. I kaway ukojom karena an pwaq chuqul, i achi chi annaq chrij ukojom ub’ot lik kwalch’inik, xub’ij che achi nib’a: chamutz’u pe ub’i’ ab’a’wach, i achi le xumutz’ ub’a’wach xaq xuna ire chi xa jub’i’ xumutz’ ub’a’wach, xwiri lik xik’aw k’iyal junab’, xunab’ej taj xik’aw che jun chik jyub’ ta’aj, are o chik chila i itzel x-on jun rat ru’ xaq xub’ij che chi kuya jun uxajab’ ch’ich’ chi lik pim, xaq xub’ij che: yet we kajarsaj iri katb’eyomarik, xcha.
I achi kuriq taj wach ujarsaxik ku’an che uxajab’ chi xya’ che, xaqte’et xutz’onoj chke i je o chila wach ujarsaxik ku’ano, ike xkib’ij che chi k’ax ta u’ankil ile xa kqak’oxk’a che ab’aj i kqa’an qachul puwi, keje ile kjarik, xecha. I rak’al lik je oknaq chik chib’is, xkitzukuj xwiri xkiriq taj, ike xkich’ob’o chi kamnaq chik we ntaj xkamsaxik. I achi are ujarsam chik uxajab’ xupon chik chila, te’uri itzel xub’ij che chi ya xuriq ub’eyomal xya’ k’iyal koxtal nojnaq che i mer, are xpetik i itzel xub’ij che chi mub’ij chke rak’al xaq mub’ij chke i rachalal wach uriqik ub’eyomal xu’ano man we kab’ij lik katkamik xaq kaqusij ti ab’eyomal, xcha. Moq lajuj chik o jo’lajuj kawinaq juna’b usachik are xate’et xwinaqir chi anoq rok’am k’iyal koxtal nojnaq che i mer lik xkib’isoj i rak’al. Ire xulo’ rachoch, uchikop i k’iyal taq b’iroxik lik xkikotik, ire rumal ukikotemal xuna taj xub’ij wach uriqik ub’eyomal xu’ano. Are onkil uri chi xkamik xaq xekam konojel uchikop chi o ku’ i rak’al xaq ronojel i b’iroxik chi xulo’o, keje xuk’isb’ej ile.


RETAMAXIK WACH K-ON I ALAJ
Historia del invierno
I qatit qamam ujer lik o kino’oj chu’anik xaq chuch’ob’ik xa b’iroxik; ike to’ ti kki’an an che wach kkaj u’anik man lik is o usuk’ chwi ki’ab’.
Ujer cha, are kjeqan i k’ak’ junab’, i nimaq taq mama’ib’ chi lik je uwi ujolom chke i qatit qamam, ke’e chwi jun nim laj jyub’ chila panima ipa o wi jun jul xetaq nimaq taq ab’aj, are uri ike le are keuponik, ke’ok b’i chupam i jul le, naj keb’inik te’uri kekiriqa i pacha taq jun nim laj ja, chi lik nim uchija xaq k’i uxol taq uchija olik. Chupam i nim laj ja le, kriqtaj jun pacha taq upaja chi o jub’an mexa xaq o jub’an xila chi lik chomiq, xwiri i mexa le xaq i xila lik ab’aj yijb’am.
Are uri i qatit qamam le are keupon chila che uqajb’al ij, ke’ok chukojik kikotz’ij (a’) re kkitz’onoj i kuyb’al mak chke i rajaw uwinaqil i jyub’ le, chi kkita wach kkinuk’u kkit’isa i nimaq taq winaq chi kkimol chila; are keutzin che ile kkuwaj kib’ pa taq lot’taq, kkoy-ej are kuriq i or chi kkijeq uponik ajnuk’unel ajt’isanel, are uri kkita cha chi lik saqil kelapan chkiwach pacha taq kki’an i winaq chi je k’aslik. Ketz’aqat konojel are ktik’i a’ab’, are uri kkijeq lapanik chirij wach taq i k’ax xaq i uyej chi kkil chupam i junab’ le xaq wach k-on i alaj. Pachke ij xaq pachike ik’ are kqaj alaj xaq pachike lik’ are k-e tan chik.
I kelapaw re ile je are i nimaq taq nawalil chi je pacha taq ajwab’ u’anik, chi kkiya retamaxik wach i jalajuj taq k’ax chi ki’il ni chupam i jun junab’. Are keutzin che i kitzij le, kejacher chub’ik, pacha kuponik xaq keje kitzalijik chik, are kek’is b’i che i enam are uri i qatit qamam le ke’ok chik ike chukojik kikotz’ij (a’) re kitioxij kanoq wach xkita, keutzin li che are ya kpe usaqirik. Are ketzalij loq; kkimol chik kilo’k’anij pa taq molb’al ib’ man kkiya retamaxik chke, wach xkita loq.
Are uri cha i qatit qamam le, lik k-on utz kitikon man keta’am usuk’ wach u’anik kki’an che.

KINAWSAXIK I MI'AL K'OJOL
Historia de los valores mayas
Chupam i qak’aslemal lik nim kub’ij rajwaxik chi yoj kojnaw che i utz chi kik’utum kan i nimaq taq winaq chqe ujer. Ike are ksaqir uwach i jyub’ ta’aj kkitioxij xaq kkitz’onoj che i Tz’aqol B’itol chi kerok’aj konojel. Xwi ta la ile, are kwalij li qajawxel xaq i chuchxel i ak’alab’ kki’aj kib’ chkiwach kiqajaw kichuch ru’ i tziji: xla ta, xla nan; i kiqajaw kichuch: ey kecha. Xaq are kkelej wa’im i ak’alab’ kekitioxij konojel ni’pa i je o chila chi je nimaq chkiwach, pacha la: katz, kikan, kiqajaw, kichuch, katit, kimam xaq we jub’an chik winaq, keje iri kkib’ij: Tiox ta, tiox nan, i nimaq kkila’ uwach ru’ i tziji: ey kecha. Jun ali we nim chik, are ire kwalij li nab’e chunuk’ik a’; xaq keje jun ala we nim chik, k-e ru’ uqajaw pa chak man kk’ut i chak che.
Ujer jun ali are uchuch knawsaw chu’anik i silab’ik pa ja, pacha la kitzuqik i ak’, aq, ujitz’ik i k’ul, anoj wa xaq ujos-ixik i ja; i jun ala are uqajaw knawsaw chu’anik i chak pacha la: ujos-ixik uwach ulew, tikoj ab’ix, kina’, su’ul, tz’in xaq pachike taq u’ijlal i tikanik man is o u’ijlal i tikanik xaq o rulewal to’ ti ipa ktik wi; xwi ta la ile xaq kekipixb’aj chu’anik i utz xaq i chom, uk’axna’ik kib’ chkiwach, uya’ik ki’ij kiqajaw kichuch xaq i nimaq taq winaq.
Keje ile kki’ano xa ipa je o wi rumali ike lik naj xek’asi’ik xaq naj xeb’in chwach ij saq man chom kik’aslemal. Wetene keje kqa’an yoj ile pacha xki’an ike ujer lik chom teri’ man nti xaqmanal kki’an i winaqi chwach i jyub’ ta’aj.

KIK'UX I WINAQ MAYAB'
Historia de hospitalario
I winaq mayab' ujer, lik utz kik'ux, man ike we o pki'ab' uto'ik jun kachalal xaq we jun to' winaq, lik kki’ano; man ike kkib'ij: “xwi ti rajwaxik kqab’ij chi o k'axnab'al pqak'ux, lik rajwaxik kqasaqij, kqak’utu” kecha.
Ujer cha, are xe'ok li kaxlan winaq waral Iximulew, i qatit qamam lik utz kilik i kaxlan winaq le xki'ano, xwiri ike xkitioxij ti chke i qatit qamam wach i kilik x-anik; xa ne xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i kulew i qatit qamam.
Are xkil i qatit qamam chi i kaxlan winaq le xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i kulew, xpe koywal; keje uri ile chi xkimol kib' chkelsaxik b'i kaxlan winaq le chupam kachoch xaq chwach kulew.
Xwiri cha o jun kaxlan winaq chi ma Gonzalo Guerrero, ub'i, chi xkanaj kan chkixol i qatit qamam, man ire le, keje taj pacha i jub'an chik. Tupu xsik'ix i ma Gonzalo Guerrero kumal i rachi'il, ire x-e ta chik, man nta jun k'ax x-ani che kumal i qatit qamam.
“Yin kwaj ta chik enam, man i winaq mayab' nti jun k'ax ki'anom chwe. I winaq mayab' kiya'om ronojel wach rajwaxik chwe; kiya'om jun wachoch, wulew xaq inchikop”. Xub'ij b'i ma kaxlan winaq le chke i rachi'il.
Are ti ub'i ma kaxlan winaq le kqaj uya'ik u'ij. Are kqaj kqasaqij xaq ukojik u'ij are kik'ux i qatit qamam chi ¡LIK UTZ KIK'UX!

KIK'ASLEMAL I MAYAB' XAQ I KAXLAN WINAQ
Historia de un maya y un ladino
Ujer cha, xsik’ix jun kaxlan xaq jun mayab’ winaq, chi lik are aj-atzil xaq aj-ok’al utzam chke i kimutzaj. O keb’ kaxa chi kya’ ni chke man chupam i kaxa le o wi wach kkanaj wi kik’aslemal, xwiri ru’ sakinik kjachik. I kaxa le, jun lik al xaq i jun al taj, are uri i kaj-atzil mayab' winaq are xuk’am i kaxa chi lik al man xuch’ob’ ire chi o k’iyal mer chupam man lik al. I kaxlan winaq are xuk’am i kaxa chi al taj. Xwiri are xkijaq i kikaxa le te’uri xkilo chi re i mayab’ lik nojnaq che ni’pa i chakb’al re uwach ulew: josb’al uwach ulew, pa’b’al uwach ulew, ikaj xaq i ch’ich’; rumali chi lik o ralil. Xwiri i ukaxa i kaxlan winaq nojnaq che chapb’al re chak chwi mexa: wuj, tz’ib’anb’al xaq i jub’an chik.
Are onkil uri ile, xkanajik chi i mayab’ lik kkitij ni uyer pa taq chak chwach ulew chuch’akik jun kimer xwiri i kaxlan kkina ti uk’axk’ol uch’akik kimer man chwi mexa kechakun wi xaq chimuj, kek’at ti chwa ij xaq kech’enen taj.
ACHI NIB’A’
Historia de un hombre valiente
Ujer o jun achi chila Pawesa, xuriq jun ij o jun chke i rak’al lik olya (iwab’) pen chik xtzalij li chulo’ik ukunb’al i rak’al, xaqte’eq xrilo chi xukut b’e o jun a’ kjululik x-ek, i achi le xterej b’i chrij xb’in pan jub’i’ te’uri xtak’i i a’ le. Are uri xunab’ej i achi chi a’ le are jun ub’aqil winaq chi lik kuluk’la rib’ xib’b’al re i achi ku’ano, xwiri i achi le xub’ij: wach taq a’ij yet chi xa at juluk’aj b’aq, nti chik achak, kinxij ti wib’ chwe, xcha i achi. Te’uri x-e chrij i b’aq le, xok chuch’ayik, i ub’aqil winaq le lik kuya ti rib’ chi kch’ay rumal i achi xaq lik kuluk’la rib’, xwiri i achi lik ko uk’ux rumali xtiki che xuqajsaj pulew, are uri i ub’aqil kamnaq le xub’ij: wo’or chi xattiki chwe xinaqajsaj pulew kinya jun asipon man lik nti jun u’anom kowil chi kinuchapo, je k’i neri ink’utum wib’ chke xwiri lik kkich’ij taj man ke’anmajik, xcha.
I sipon chi kinya ni chawe are inmer chi inmuqum kanoq are k’a ink’aslik, xwiri are xinkamik lik kintij i k’ax rumal man lik kinok ti ru’ i Tz’aqol B’itol(Dios) rumal i mer le chi inmuqum kanoq, wo’or yet rumal ukowil ak’ux xach’ako, chak’oto te’uri chak’ama b’i awu’ ru’ ja, man xwi keje ile kintotaj na xcha. Rumal uri i achi le lik xb’eyomarik, rumal uk’iyal ujer taq mer chi xya’ che rumal jun anma chi xuriq cha’ab’.

WACH XUK’ULMAJ JUN TIT
Historia de una mujer que no supo aprovechar
Ujer, o jun tit lik xutij i k’ax man xumaj ti usuk’ wach te’eq ku’ano. Xuriq jun ij lik iwab’ i rachijil, rumali x-e chutzukuxik ukunb’al i rachijil le, xwiri are xtzalij loq, xuriq jun axna pa b’e lik ral ch’utin, xwiri i uxikin lik nimaq, i axna le xuya rib’ pub’e kuya ti che chi kik’awik, i tit le xub’ij che: chatel pinb’e man we’ inwach, xcha che. Are xb’ix ile che xulatz’b’a jub’i rib’, are uri xik’aw i tit, xb’in jub’i’ te krilo o tan chik pub’e, arewi keje ile ku’ano, i tit le rumal uk’achirik xaq rumal riwab’ utukel o kan ru’ ja, xub’ij chik che i axna, chatel pintb’e man latz’ ka’an chwe, xcha che. Are uri xuya jun aqan che i axna le, te’uri xkanaj kanoq. Xuk’ut ti chik rib’ che, xwiri i tit le xuch’ob’ ti ub’e b’uchak chi axna le lik pich’ xaq lik kuya ti che kik’awik. Cha’ab’ te’uri xb’ix che i tit puwaram: b’uchak chi xawaj taj wach xariq pa b’e, xa xayo’ya xaq xakoj aqan che wach kusujuj chawe, man ile awe te’eq, xwiri xawaj taj. Wo’or kpe ni tojpen pawi man xakoj aqan che i axna, xutixik, are uri lik x-on sik raqan i tit. I axna le k’a kril uwach i tit, xwiri xa puwaram chik chi kuk’ut rib’ che, i tit le kutij chik uchapik xwiri i axna le lik xuya ti chik rib’ che.

WACH XUK’ULMAJ JUN ACHI
Historia de la vida de un hombre
O jun achi xupon chu’anik umantar, are xtzalij loq xuk’ulaj chwach jun nim laj kumatz chi xutelb’a rib’ pub’e, lik kuya ti chik che kik’awik, i achi le xuxij rib’ che xwiri xresaj li uch’ich’ chrij i kumatz. I kumatz le xulatz’b’a jub’i’ rib’ xwiri xwinaqir tan chal k’a juntir panoq chwach, xutelb’a chik rib’ pub’e lik jun nim laj kumatz kaq rij xaq o jun krus ch’ich’ che ujolom lik kjuljatik. I achi le lik kuriq ti chik wach ku’ano; xwiri xukowij uk’ux xresaj chal uch’ich’, x-e chrij i kumatz te’uri i kumatz le xkanajik xaq i achi x-e ru’ ja. Cha’ab’ te’uri xb’ix che achi puwaram wach ropis xaq wach usuk’ i kumatz le chi xril uwach pa b’e: yet xawaj ti akoch aportun chi awe yet te’eq, wo’or kepe ni tojpen pawi chi are i a’ tew, xutixik. Are uri xsaqirik, i achi le lik o chik pa k’ax, k’a xkik’am nu b’i ru’ jun chuchqajaw (aj kojol kotz’ij) teuri xutzirik.