miércoles, 25 de febrero de 2009

Cubulco, ¿Era una sola comunidad con los otros municipios de Baja Verapaz?


HISTORIA DEL ORIGEN DEL PUEBLO DE CUBULCO, BAJA VERAPAZ

Época prehispánica:


Se sabe de antemano que la civilización Maya, antes y después de la invasión española mantuvo una tradición oral. Tradición que hace posible conocer de alguna manera las costumbres, cultura, idioma y por ende, el origen de las diferentes etnias que conforman esta civilización, narrada desde su cosmovisión. De esta manera, se cuenta que los habitantes del municipio de Cubulco, es decir, los aj k’ub’ul Achi como son conocidos hoy, se originaron de los K’iche’ab’ (quichés). Se cuenta que hace mucho tiempo, una familia de los K’iche’ab’, decidió separarse totalmente de ellos y así quedar absuelta del poder del rey K’iche’. De esta manera, el jefe de esta familia tomó a su esposa, sus hijos y nietos, y se dirigió hacia al norte de K’iche’. Después de caminar por varios días acampó por un tiempo en una montaña alta y con mucha vegetación, debido al cansancio de sus acompañantes, especialmente de las mujeres pues la mayoría de ellas estaban embarazadas; a esta montaña la llamaron: B'elejtz'aq, (que significa nueve construciones). Estando allí, en agradecimiento por la protección recibida durante el viaje, levantó un altar e hizo una ceremonia. El dato curioso es que, las mujeres embarazadas dieron a luz a sus hijos precisamente en el día de la ceremonia. Por esa razón, los aj K’ub’ul y comunidades aledañas hasta hoy día, consideran a la montaña B’elejtz’aq como una montaña sagrada por lo que pasó allí y tanto como el significado de su nombre.
Después de este acontecimiento, la familia continuó su marcha hacia al norte en busca de un lugar mejor donde vivir. Luego de muchos días de caminata llegaron a un lugar donde pasa un río que lo llamaron: Janima (río grande) lo llamaron Kawinal, (que significa segunda familia) situado al norte del actual municipio de Cubulco. El jefe de familia decidió parar allí, pues pensaba que entre K’iche’ y Kawinal había una distancia de por lo menos ocho días de camino y consideraba que estaba lo suficientemente lejos de la presencia del rey K’iche’. Así fue que decidió establecerse en Kawinal, escondido entre los cerros, en un lugar arinconado. Comenzaron entonces la construcción formal de casas, templos, canchas para el juego de pelota y otras construcciones de piedra. Actualmente esas construcciones aún se conservan en Kawinal, sin embargo, las aguas del embalse de la hidroeléctrica del Chixoy cubre este patrimonio cultural y totalmente abandonado y cada vez se está distruyendo.
Pasado un tiempo, se dieron cuenta que las condiciones climáticas no eran las adecuadas para continuar viviendo en ese lugar, el clima era cálido, pocas lluvias y las tierras no eran muy fértiles. El jefe de familia, que más tarde formaría la tribu de los aj K’ub’ul decidió buscar nuevos horizontes. Así que decidió moverse nuevamente, esta vez con una familia más numerosa, se dirigieron hacia el sur sobre la serranía, a un lugar que le dieron por nombre Chi Ilb’al Saq (lugar donde se mira la claridad), al oeste de Xib’alb’a y al suroeste de la actual Villa de Cubulco. Sin embargo, allí tampoco le pareció conveniente vivir, debido a que Chi Ilb’al Saq se encuentra en una colina, era el paso del viento frío de la montaña y sobre todo era un lugar vulnerable para cualquier ataque enemigo, por lo que el jefe de familia decidió abandonarla lo más pronto posible. De esa cuenta en Chi Ilb’al Saq se realizaron menos construcciones que en Kawinal, debido a la corta ocupación de este lugar; sin embargo, en la actualidad se pueden encontrar pequeños templos, altares y una cancha de pelota.
No encontrando las tierras que llenara sus expectativas, el jefe de los aj K’ub’ul regresó al noreste de la región para ver, si esta vez encontraba algo mejor. Lo que buscaba en realidad era unas tierras fértiles para la siembra del maíz, frijol y ayote, y con un clima agradable, templado, para ser específico; no quería un clima tan cálido como en Kawinal, pero tampoco tan frío como en Chi Ilb’al Saq que enferma a los miembros de su familia. Después de un día de camino, se encontraron con un río que lo llamaron Raqana re Xukulik Ab'aj. Este era un lugar plano, con un clima templado, con un río de aguas frescas y cristalinas que bajan de las verdes montañas. Este lugar le pareció muy agradable y aún toda la familia estaba muy feliz de haberla encontrado. Era un ambiente adecuado, de mucha paz y tranquilidad. Esta era la razón por la cual habían emigrado; el jefe de familia de los aj K’ub’ul, ya estaba cansado de las constantes guerras a que eran sometidos por el rey de los K’iche’ y lo que anhelaba era un lugar tranquilo, en donde su preocupación de cada día era el de cuidar y proveer por su familia y no, el de ir a una guerra sin saber si volvería a ver a su familia. Ese día todos los miembros de la familia hicieron un juramento, que no se moverían nunca más en busca de otras tierras, y que esa bendita tierra sería para ellos y para sus descendientes de generación en generación. Y en efecto así fue, los aj K’ub’ul se establecieron en esta bendita tierra que hoy por hoy es la Villa de Cubulco.
Preocupado el rey K’iche’ por la desersión de este jefe familiar, envió un contingente de guerreros para controlar todos los movimientos de este grupo familiar. Temía que ellos buscaran refuerzos de los otros grupos étnicos para hacer un gran ejército y luego atacarlo. Estos vigilantes se establecieron al oriente de los aj K’ub’ul y como ellos se habían separado por encontrar paz y tranquilidad eran muy pacíficos. Y eso era lo que le informaban al rey K’iche,’ que no se les debe temer pues permanecían en calma, como la quietud de un lago.
Pero al pasar un tiempo los guerreros vigilantes se dieron cuenta que la vida de los aj K’ub’ul era diferente a los que estaban bajo el mando del rey K’iche’, pues cultivaban sus tierras, y sus cosechas las disfrutaban al lado de sus familias y vivían sin temor de ser atacados en cualquier instante o de ser llamados para la guerra. Les motivó bastante esa forma de vivir que este grupo de guerreros regresó a su lugar de origen Tujalj (Sacapulas, el Quiché), pero sólo para ir a traer a sus esposas e hijos e iniciar una nueva comunidad en el lugar donde fueron asignados para vigilar a los aj K’ub’ul. Este dato nos confirmó el Señor Antonio Rodréguez, originario de Sacapulas, que todavía presenció los contactos que tenían sus padres y tíos con Rabinal, San Miguel Chicaj y Salamá hace sesenta años atrás; porque ellos sabían que eran de las mismas familias. Siempre traían cosas de Sacapulas a estos tres municipios, principalmente las joyas que se fabricaban allá y mientras estaban en Rabinal van en los campos a conseguir trementina aromática de copal pon para llevar a Sacapulas cuando se regresaban. Su ruta siempre es de Canillá, Cubulco y luego llegan al destino; pero nunca se quedaban en Cubulco a pesar de su cercanía a comparación con otros municipios.
Este contingente de guerreros que se establecieron cerca de los aj K’ub’ul, tuvieron que enfrentarse a los Poqom pues les pertenecía ese territorio, sin embargo, estos guerreros les invadieron sus tierras y sometieron a unos de sus hombres. Por esa razón los Poqom huyeron a las montañas altas de las Verapaces los actuales Poqomchi’, y al sur, los actuales Poqomam (Padre Ricardo Terga) en donde aún se encuentran actualmente. De esta manera los vigilantes se establecieron cerca de los aj K’ub’ul, fuera del dominio del rey K’iche’. Aunque estos vigilantes estaban relativamente cerca de los aj K’ub’ul, no entablaron comunicación con ellos, sino que estuvieron alertas por si los Poqomchi’ regresaban a recuperar sus tierras por medio de una guerra. Estos vigilantes Tujalj son conocidos hoy como los je Rab’in (Rabinalenses).
Los aj K’ub’ul y los je Rab’in, aunque eran gobernados por el rey de los K’iche’, no son de la misma tribu y por lo tanto, no tienen el mismo idioma ni el mismo traje. Todo esto se detecta a través de la tradición oral, que ambas comunidades que pertenecían al K’iche’ se separaron en diferente tiempo y con diferentes propósito. Por eso no se mantuvieron unidos, ni estuvieron comunicados desde la formación de ambas comunidades, de esa manera cada uno tiene su propia historia, su propia cultura, su propia lengua, sus propias costumbres y tradiciones y cada quien se distingue con su propio traje.
En el transcurso del tiempo, las nuevas generaciones comenzaron a intercambiar mercancías entre ambas comunidades, que hasta el día de hoy se observan tanto a los je Rab’in como a los aj K’ub’ul que sostienen comunicación con fines comerciales, también por ser la vía de salida hacia el oriente y la capital, los aj K’ub’ul tienen el paso obligado por Rabinal. Sin embargo, aunque existe esta relación comercial cada quien ha guardado, su idioma, traje, tradiciones y costumbres que las hace ser únicas en su género. Lo que se observa en nuestros días, es pues, la confirmación de la tradición oral de nuestros antepasados. (Francisco Luis Tz’unun y Miguel Antret Chom )1.


Otra hipótesis del origen del pueblo de Cubulco


Cubulco forma parte del complejo de asentamientos mayas Quichés. Sobre sus orígenes Mary Shaw afirma que éste era el más lejano de los pueblos Quichés, cuyos reyes se asentaban en Chijyub’, actualmente aldea cercana al municipio de Santa Cruz del Quiché; se denominaban Achíes y se independizaron formando un nuevo reino, tuvieron un nuevo idioma y forjaron una nueva civilización, conservando la denominación de Achíes2.
Como una estrategia de control los Quichés enviaron a poblar el lugar que se conoce como Rabinal con habitantes del actual municipio de Sacapulas, los que a su vez se independizaron formando el reino Quiché Achi3, según los Anales de los Kaqchikeles, el Pop Wuj y Rabinal Achi.
El gentilicio Cubulco es un término castellanizado que deriva del Kaqchikel “Kub’ulajay” que significa “casa de Guirnaldas”. Actualmente se acepta el vocablo Quiché “Aj K’ub’ulaja” que también significa “los de la casa de las guirnaldas”. La población de Cubulco tiene sus raíces étnicas en los maya K’iche’ab’ y su comunidad Achi, el nombre de su idioma es una derivación del K’iche’4.


Época hispánica:


Como centro poblado actual, Cubulco fue fundado en el año 1537 por Fray Francisco Ximenes o Fray Bartolomé de las Casas. Según el título Real de Don Francisco Izquín Nehaíb (CONALFA, 1989) (FLACSO, 1992) se le define como “…una tribu indígena, pagando sus tributos de cacao y sal… “(CONALFA, 1989). Por acuerdo Gubernativo del 18 de abril de 1923, durante el Gobierno de José M. Orellana se le concedió el Título de Villa el 18 de abril de 1923.
Cubulco es uno de los ocho municipios del departamento de Baja Verapaz, localizado a 49 kilómetros de la cabecera departamental y a 200 kilómetros de la ciudad capital con carretera asfaltada. También es accesible desde el municipio de San Juan Sacatepéquez, por carretera de terracería de Rabinal al Chol y hasta Granados, pero transitables todo el año, en este caso la distancia desde la ciudad capital es de 132 kilómetros.
Este pueblo está ubicado entre el centro y el norte del país de Guatemala. La población actual del municipio es de 46,909 habitantes, tomando como base el último Censo de 2002, de los cuales la mayoría es indígena de 35,392 y la minoría es ladina de 11,517 habitantes. El pueblo indígena pertenece a la rama K’iche’ de la familia lingüística maya y habla el idioma Achi y el castellano.
El 6% ha emigrado fuera del departamento, a Flores Petén, a Chisec, a Fray Bartolomé de las Casas, a Santa Catarina La Tinta Alta Verapaz, a Playa Grande Ixcán, en busca de tierra, mejores cultivos y trabajo. El 3% ha emigrado a diferentes municipios del departamento en busca de trabajos y negocios; y el 10% ha emigrado a Estados Unidos en busca del sueño americano. Por lo cual hace un total de 4,004 emigrantes.
Dentro de los 46,909 habitantes hay 15,949 alfabetos y 30,960 analfabetos, que significa que hay un 66% de analfabetismo en Cubulco.


Autor: Leonardo Antret Reyes. 2005

sábado, 21 de febrero de 2009

Traje de la mujer y del hombre de Cubulco

PRESENTACIÓN Y SIGNIFICADO DEL TRAJE DE LA MUJER DE CUBULCO, BAJA VERAPAZ El güipil Antiguamente eran las mujeres utilizando hilo de algodón o de seda como materia prima para elaborar a mano los adornos de sus diseños utilizando figuras de la naturaleza tales como: semilla, sol, luna, rayo, vena, flores, matas de frijoles, plantas, ojos y el pez que representa toda clase de animales. Utilizando la tela de lacrón de color blanco y otra tela tejido por los quichés de Joyabaj de color negro con franjas rojas. Pero actualmente el güipil está perdiendo su origen en cuanto a los colores de cada figura del bordado porque ya solo aparece con uno o dos colores nada más todo el bordado y depende del color de la tela que originalmente no es así y además ya existe unos güipiles elaborados por una máquina que no diseña bien las figuras antiguas. Y todo el bordado del güipil representa la naturaleza, el origen de la vida del ser humano, además representa la relación del ser humano con la naturaleza. El güipil y corte ceremonial religioso El güipil ceremonial es el de color negro con franjas rojas, con los bordados indicados anteriormente, acompañado con un corte de color rojo con franjas verdes, negro y amarillo que representa la sangre, la naturaleza y el color de la tierra. Dicho güipil y corte se utiliza en ceremonias religiosas tales como: Kotz'ij, pedir permiso al Creador y Formador para sembrar y el agradecimiento por la cosecha; es decir, el día de siembra y de cosecha. El güipil y corte ceremonial social En actividades especiales tales como: pedida de la novia, matrimonio, cofrad¬ía y otras fiestas del pueblo, se utilizan el güipil de color blanco con los mismos diseños del bordado del otro, acompañado con un corte de color negro que representa la pureza, la sinceridad y el descanso de la noche. Sin embargo últimamente se ha estado utilizando una diversidad de estilos y colores de cortes, combinados con franjas jaspeadas anchas y angostas tales como de hilo, seda, lana y alta seda jaspeados en ambos sentidos; éstos generalmente son elaborados en Totonicapán y Quetzaltenango, en pequeños talleres artesanales utilizando telares de cuatro arneses, como también los que son elaborados por las personas Sakapultekos sacan una diversidad de estilos que es totalmente distinto al corte original. Presentación de las figuras del bordado y su significado Este símbolo se le llama T’os = chibolita, representa toda clase de semilla de plantas y en especial el óvulo de la mujer y los testículos del hombre, y el número uno. Por esa razón que este símbolo siempre va en la primera hilada y cada fila es de diferente color dependiendo su representación.
Este símbolo se le llama Ik’= fila de ues, representa la luna que alumbra por las noches y es la acompañante del ser humano en las noches.

Este símbolo se le llama Yok = curva, representa el rayo, la sangre que corre en las venas del ser humano y las venas mismas.
Este símbolo se le llama Sampol= flores, si es de color rojo representa el sol pero si es de otros colores entonces representan las flores del campo que son de diversos colores.
Este símbolo se le llama Raxk'am= bejuco, representa el frijol de milpa y es el guiador de la tortilla de la comida dentro de la cultura maya. Este símbolo se le llama Uxaq che' = hojas de árbol, representa toda clase de plantas frutales, y los diversos colores representan las diferentes plantas frutles específicas. Este símbolo se le llama Kar = pez, representa todos los animales acuáticos y terrestres. Aunque actualmente lo llaman mank=mango pero no es el significado original. El traje del hombre Koton = camisa blanca, representa el amanecer de un nuevo día y las nubes del cielo que trae lluvia sobre el cultivo del hombre y además representa la pureza. Saraw = pantalón blanco, tiene la misma representa que la camisa. Ch'uqb'al uwa ra' = delantal de color negro, amarrado con una bufanda de color rojo que representa la protección y la oscuridad de la noche y el descanso del hombre para recupera su energía, y el color de la bufanda representa la sangre y la fuerza. Lel = sombrero de palma, el protector del cuerpo humano ante el calor del sol y de las plagas invisibles y en especial representa el cielo que cubre la tierra. El traje en sí significa que para tener buena cosecha del cultivo se necesita la pureza del hombre para con su Creador y Formador.
Autor: Leonardo Antret Reyes

Chistes de Cubulco, en K'ub'ultzij

ETZ'ENEM TZIJ
CHISTES



O jun achi reqam waqib' uchim chi lik al upam xaq lik kosnaq chik che i b'e rumali xutak'b'a jun ch'ich', are uri xutz'onoj che achi chi ok’awnaq i ch'ich'. ¿Ni'pa kinak'am wi b'ik k'a Rab'inal? I achi xub'ij che: cha juwinaq. A… ¿Ni'pa kak'am wi b'i inchim, xcha? Ile katoj taj, xutixik. Cha’ana utzili chwe chak'ama b'i inchim, yin kin-e chaqan, xcha.

O jun chuchxel xub'ij che i rak'al: wak'al jatz'onoj pich' qakab' che qachalal. I ak'al x-ek, are xtzalijloq xub'ij che uchuch: nan, i qachalal xusipaj ta li pich' inkab', xcha. Xuy laj ati ixoq, wo'or chqakojo ri qe yoj, xcha i chuchxel.

O jun ak'al ktijin uqajaw chutaqexik i anem chupam i taqenb’al ch'ich'. I ak'al le xutz'onoj che i utat: Tat, b'uchak i achiab' le ketijin che i anem. I uqajaw xub’ij: Man pachin kupon nab'e k’a ipa kk'is wi i b'e, kiya’ jun usipon; xcha. B'uchak uri pa'anem je o i jub'an le chi je teren b'ik, xub’ij i ak’al.

O jun achi aj-anol mexa xok b'i ipa kk'ayix wi jalajuj taq chakb'al, are uri xutz'onoj: o klawux awu', ntaj xutixik; o tz'ajb'al ja awu’, ntaj xb’ix che; moq o jun qochb'al tz'alam awu’, k'isnaq xutix tan chik. Are uri ire xub’ij: lik nti o awu', utz chitz'apij, xcha. Kwaj neri kintz’apij xwiri nti qapispiy, xub’ij ajk’ay.

Xintij ti inwa we' man lik katinch'ob'o, xintij ti inwa pa'ij man lik katinch'ob'o, xintij ti inwa xqaj ij man lik katinch'ob'o xaq i cha'ab' xinwar taj man lik kinumik.

O jun winaq xutz’onoj che jun aj Panima: kariq mux yet. Ire xub’ij: Kinriqo nim laj winaq. Ipa xatijoj wi awib’; pa ya, xcha.

Leyendas de Cubulco, en K'ub'ultzij

ANOJ RE JUN WUCH'
Leyenda de un tacuatzín
Ujer cha, o jun wuch’ xupon ru’ jun tit xaq xub’ij che chi k-ani re rumal i tit. Are kcha’ik te’uri keusik’ij i ajwab’ kuya chke kkitijo xwiri are ke’e chutzaqik kib’ junam kkiyawi kitun. I tit keje ile xu’ano, xukamsaj i wuch’ te’uri xuya chke ajwab’ ike xkitijo lik jel xkina’o xwiri are xkelej wa’im xe’e chutzaqik kib’. Are uri xub’ij i tit chke wach kki’ano, i ajwab’ le xkitz’onoj che i tit wach usuk’ ile, i tit xub’ij chi keje ile b’ital kan che rumal i wuch’. I ajwab’ keje ile xki’ano, are xtzaq tsj kib’ are uri junti xiji chik i wuch’, te’uri xub’ij chke: wo’or ya xwilo wach ktzun ipam; xcha chke. Rumal uri xkanajik chi i wuch’ kkam taj we to’ jub’i’ kwach’tajik man lik ko che i kamik.

YEW ACHI
Leyenda de hombre gigante
Ujer cha, o jun nim laj achi b’i’anel, i ub’i Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je rak’al i ma Pablo aj Rab’inal. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man kuxij rib’ che, to’ krilo wach k-ani chke i rak’al. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach ru’ i rachalal chi ma Santia man xaq xkijeq sachik rak’al ire, are uri xkiyijb’a chkiwach chi kkijalchij kib’; ma Santia kpe chi K’ub’ul i ma Pablo k-e chila Rab’inal. Lik keje ile xki’ano, ma Santia xukoj jun a’ab’ son chi xumol kichi’ i rak’al xaq i ma Pablo konojel xe’ok chi xajoj man utz keje ile kuta i ma Yew Achi ipa o wi i nima’ij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach kki’ano. Are uri xunab’ej ma Santia, juntir x-e ru’ xaq xutz’onoj che b’uchak chi lik ya keuk’is i rak’al. Are uri i Yew Achi xula’ uwach che, xub’ij. Chaya chwe chi keintij na man kinnumik xaq ike le ne te awak’al xcha. I ma Santia lik k’an rumali xub’ij: chamayij wach kattijin chu’anik le man we kamayij taj katinkamsaj na xcha che. Are xuta ma Yew Achi wach xb’ix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma Santia juntir xra’anb’ej b’i ukaway, xterej b’i chrij roqtam k’a chila xuyot’o wi chwi mi’na. Are xtiki chuchapik, xuyut’ chwach jun ch’e te’uri xub’ij che’, wo’or chi katinkamsaj wi. I ma Yew Achi xub’ij: chaya ni chwe chi kink’asi’ik man i awak’al le keinyin ti chik xaq kinya ni raxal anal chke, xcha. I ma Santia xula’ uwach xub’ij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i wak’al man i raxal anal xa jun ripaj ab’aj o wi chutzam inch’ich’, xcha. Are uri xresaj li uch’ich’ ya kujil b’i ru’ ranima ma Yew Achi, i ma Yew Achi le xub’ij chik, chaya chwe chi kinsak’in na xcha; i xya’ che, are xsak’lin wuqub mul, te’uri xkamsax rumal i ma Santia. Are uri ni’pa i raxal anal xaq i ab’aj lik chomiq chi oro, chi o te’eq chi chwach ulew K’ub’ul, is xesachik man xeqaj b’i kajib’ xik’ab’ ru’ oxib’ ripaj ab’aj chuxe’ ulew. Man wuqub’ mul xsak’linik, are jun mul xsak’linik jo’ob’ ripaj ab’aj xqaj pa jyub’. Rumal uri chi K’ub’ul lik xkanajik nib’a’, are i chila ipa xkamsax wi xkanajik lik je b’eyomab’, xaq i che’ chi xyut’ chwach lik xch’ol taj rij rumal ucho’ab’ chi x-on chwach; rumal uri xkanajik chi che’ le lik ronojel junab’ ksolotan rij.



SIPAKNA
Leyenda de Sipacna
Ujer, o jun achi chi lik nim laj achi xaq lik o ucho’ab’ rumali lik kuch’ijo chi kreqaj b’i jyub’ chel rij, keuk’ayij k’a naj chila pa taq pink, man kya’ upan xaq upur chwach, rumali lik xum ire che wach kya’ che. Rumali, chila ipa xeuk’ayij wi ulew le lik k-on utz i tikon chwach xwiri waral ipa xresaj wi b’ik lik xkanajik b’aq ulew xaq kaq ulew.
Xuriq jun ij xuch’ob’o chi kuk’am b’i jyub’ B’eleju, xok chuyut’ik upam ru’ ukolob’. Are ya ijinaq chik xaq ya kok b’i chuxe’, xaqte’et xtzun b’i chi raqana are uri xril qaj kiwach keb’ chomiq laj tap altom xaq lik an kich’akul kech’ajanik xaq kkisik’ij loq. Are xupon i ma Sipakna ku’, xkib’ij che: o jun nim laj taq xe ab’aj le, yoj lik mier neri kqaj uchapik xwiri kojtiki ti che man xa k-anmajik, kok b’i chuxe’ i ab’aj xwiri yet kattiki che; xecha. Are xuta i ma Sipakna ile lik qus xuta man xaq ire knumik, rumali i altom le xe’e chuk’utik che ipa owi, ire x-e chuchapik, kchakanik xok b’ik xwiri i altom xkib’ij che chi are utz pak’alik kok b’ik man xqare katik’awik xaq naj katok b’i chuxe’ i nim laj ab’aj, xecha che. Are x-ono i achi, pak’alik xok b’ik, are naj chik oknaq b’i chuxe’ i nim laj ab’aj, are uri xkiwulijsaj li nim laj ab’aj chrij. Chila xmuqtaj wi kanoq chuxe’ i nim laj ab’aj. I ma Sipakna are nuna’o chi xwulij li nim laj ab’aj chrij lik xraj neri wach walijik ku’ano xwiri lik kuch’ij taj man xa pak’alik, i nim laj ab’aj le lik xkub’i chwach uk’ux, wetene jupulik lik kuch’ij te walijiki chuxe’.
Are onkil uri chi xuk’am ti chub’i jyub’ B’eleju to’ xwi xkanajik chi yech’yech’ uwi rumal i kolob’ chi bajim chik che xaq k’a are onom i jyub’ le wo’or chi yech’yech’ wi. Rumal uri xkananik chi are kutul rib’ chuxe’ i nim laj ab’aj le, are uri kik’aw ukab’ raqan rumal ucho’ab’. I altom chi xesik’iwik je winaq taj, je are i apak’ chi je o chi taq ya xaq i taq chi xkib’ij che tap taj xaq jun ek’ o puwi i ya, rumalik chi are ktejeb’ pan ru’ xa kok b’i mas chuxe’ i ab’aj.

LO'LAJ IXIM
Leyenda de maíz
Ujer o jun achi lik nti kuya chke i rak’al man lik nti kiwa. Xuriq jun ij i achi le x-e chutzukuxik wach kkitijo, xwiri nti rok’am are xtzalij loq lik kb’isonik man nti xuriq loq. Are ya kuponik xaqte’et xuta chi k’a naj, pacha taq jub’an winaq lik ke’o’ik.
I achi le lik x-alab’ taj, x-e chutaqexik wach roxik ile, are xupon chila ipa o wi o’ej le, xrilo chi are jub’an ixim chi t’ub’ul b’i xuk’ut b’e chi lik ke’uxlan ti che o’ej xaq lik kesak’linik pacha taq kkaj chi keyak b’ik. Are uri i achi le lik xkikotik, xumol b’i ronojel ixim le, are xupon ru’ ja xulap chke i ralk’uwal wach xuriq pa taq b’e xaq xuk’ut ukoxtal chke chi lik nojnaq che ixim.
Chukab’ ij tupu lik kkesaj li uk’iyal ixim chupam i koxtal re kki’an kiwa che, xwiri ixim le lik kk’is ti chupam i yab’al.
Are uri i achi le xaq i ralk’uwal lik xkitioxij che i ta chikaj rumal i kiwa chi xkiriqo. Xaq xkil ub’e chi i lo’laj ixim xaq jub’an chik echa’ lik k-ani ti k’ax che, xaq kk’aq tu b’ik lik rajwaxik klo’ox uwach man je o i lo’k’anij chi lik nti kkitijo.

Cuentos de Cubulco, en K'ub'ultzij

WACH XKIK'ULMAJ KEB' AJCHAKIB'
Cuento de dos hombres sorprendidos
O juyak cha, je o keb' nimaq taq winaq chi Junajpu' xaq Ixb'alamkej kib'i. I katit xub'ij chke chi kkiyijb'a pich' uwach ulew re tikb'al ab'ix. Rumali xe'e ike pa chak, o kichakb'al chi juntir kkipukaj uwach ulew, lik xa jun ij xki'an che kichak. Are xok a'ab' konojel ni'pa i itzel taq chikop xkimol kib' man xpe koywal chi xchet b'i rononel ni'pa i che', xpukax b'i es xaq i raxk'am; ike xe'ok chik chutikik ni'pa i xk'atzix b'ik.
Chukab' ij, are xeupon ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej, xkiraq uwach ulew chi nimaq tan chik es, raxk'am xaq i che' chwach, chi lik k'ate juwar upukaxik kumal. Are uri ike xe'ok il, man xkilo chi nimaq tan chik i es chwach ulew, rumali xkib'ij chkiwach: pachin taq xe'anaw ile, xecha. Are uri xe’ok chik che i chak ru' kichakb'al chi juntir kkipukaj b'i uwach ulew. Are xeutzinik, xkuwaj kib' chrij taq che' chila pa taq es, xe'ok chuk'ak'alixik pachin ke'anaw ile.
Are xtik'oj a'ab' xopon jun koj xaq jun b'alam, ni'pa i che', es xaq i raxk'am, xe'ok chuyakik xaq xe'ok chik chutikik. I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej are xekilo xe'e chkichapik, xwiri i chikop xkiya ti kib', xe'anmajik.
Te'uri xeupon chik i kej xaq i imul chi lik ch'utiq kije. Xaq xeik'aw chik jub'an chikop xwiri xetikar ti chkichapik. Are i k'isb'al re xuponik, are ral ch'o, ire le xetikar chuchapik, xkipasij chupam jun k'ul. I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej lik petnaq chik koywal che, are onkil uri chi xkik'at uje pa a'. Rumal uri chi ral ch'o nti rismal uje.

UKOWIL KIK’UX I KEB’ AK’ALAB’
Cuento de dos niños valientes
Ujer cha, o jun achi chi je o keb’ rak’al, jun ali xaq jun ala. Xuriq jun ij, i achi le keraj ti chik i rak’al chi je o ru’, xeuk’am b’i che jun nim laj k’achelaj, chila xeusacha wi kanoq. Xub’ij chke chi kekanaj kan chila, kkoy-ej man ire k-e chu’anik jun umantar are ktuqlij loq te’uri kik’aw chal chkik’amik. Are xki’an i ak’alab’ xekanaj kan chila ipa xb’ix wi chke, koy-em kiqajaw x-on pa’ij, xqaj ij, are uri xkinab’ej chi kiqajaw kupon ti chik, man lik kanajb’al kan ke xu’ano.
Are uri i ak’alab’ le xkimaj b’i kib’e, xkich’ob’o chi ketzalij chub’i ru’ ja. Xwiri lik naj xeb’inik, xeupon ti chik ru’ ja man xesachik, xkiriq neri jun ja xwiri are ti kachoch ike, i ja le, re jun tit malkan. Xe’ok b’i ru’ ja ru’ i tit, i tit le ktijin chke’em paja, ike le xkuwaj kib’ rij ja, rumal kinumik i ala xa ani’al kuch’opij pan i or xol qej chwi uka’ i tit xaq kuya che i ranab’, i tit xunab’ej taj wach roxik kch’opiw li u’or xol qej, ire xuch’ob’o chi are jun tzo’ k-anawik, rumali xub’ij: pacha taq utz ti kat-e pa taq es k-on taq che.
Are uri i ali xuna taj xutze’ej anoq are xuta wach xub’ij i tit chke. Te’uri xunab’ej i tit chi tzo’ ti kch’opiw li u’or xol qej, are uri xub’ij i tit: a xab’a yixi chi lik yano ki’ano k-on chke. Te’uri xub’ij chke chi lik o ni uchak kkitzuq kib’ man utz keje ile o kicho’ab’ chu’anik kimantar man ke’e pa iloj si’ xaq iloj chaj. Are uri ike xe’ok chrilik uk’iyal taq si’ xaq uk’iyal taq chaj, are xt’ub’i’ik, te’uri xkib’ij che i tit chi ya xeutzinik, i tit le xub’ij chke chi xwi ti ile man kkitzukuj ni jun nim laj b’oj chi kkiya an puwi ixk’ub’, kkinojsaj che i ya te’uri kkinuk’ a’ chuxe’.
Man i tit le xuch’ob’o chi keutij ni ak’alab’ le, rumali xeutaq che ni’pa i mantar chi xki’ano le. Are xuna i tit chi i ya xutikb’a po’owik chwi a’, xub’ij chke ak’alab’ chi kkitaqej uwi i b’oj we kpo’ow chik, man uch’ob’om i tit chi are kiyuxuxej pan kijolom puwi i b’oj, are uri ire keuxulk’atij b’i cupam i b’oj. Xwiri ike xkila’ uwach, xkib’ij: yoj kqariq ti anoq lik utz we yet keatzu uwi i b’oj le man xqare kariq anoq, xecha che. Man ike keta’am chik wach kuch’ob’ i tit chke. Utzi k-on i tit x-e chutaqexik uwi i b’oj, are uri i ak’alab’ le xkichap la jujun uqul raqan i tit, xkixulk’atij b’i chupam i b’oj chi lik kpo’ow chwi a’, chila x-on wi pu’pu’ i tit chupam i mi’na. Xekanaj kanoq kitukel chupam i ja re kan i tit. Are xek’iyik i ali xuriq winaq, xwi chik i ala chi k’a utukel. Xwiri i rachijil i ali lik utz ti laj winaq man lik kuch’ob’ ukamsaxik ub’aluk. I ub’aluk le chi uxib’al ali lik utz laj winaq rumali xuch’ak kanoq chi raj-atzil i nim laj tinimit. Xwiri, are xuta i uqajaw i achi le (ala) chi lik nim chik upatan i uk’ojol, x-e chusolixik chila ipa o wi uk’ojol le, are xupon ru’ uk’ojol xub’ij che, xink’un chanab’exik ala man xinta chi yet o chik apatan, rumali katolwila man lik k’ax katinna’o xcha che; are uri i uk’ojol le xula’ uwach che uqajaw, xub’ij: yet nti chik awe chwe man yet ujer kk’un chink’ux are xojasach kan pa taq k’achelaj, man kojawaj ti chik rumali keje ile xa’an chqe. Yin wo’or in o chi, awumal ti yet, man yoj ru’ i wanab’ qatukel chik xqak’asb’a qib’ rumali wo’or jat, matk’un chik chi man lik nti chik awe chwe, xcha che uqajaw.

KOJ
Cuento de un muchacho que se convierte en león
Ujer cha o jun k’ojol ala chi lik kuk’ay chak, are ktaq kumal uqajaw uchuch kruwaj rib’ pa taq es, chila k-e wi ipa o wi jun ta’aj, chila kuyijb’a wi rib’ chi kiji che itzel chikop.
Ronojel uqajb’al taq ij, k-e chila ipa o wi i ta’aj le are kupon chila kub’alk’atij rib’ wuqub’ mul, are uri kiji che jun nim laj koj, te’uri k-e chutzukuxik wach kutijo, xa b’iroxik pacha la aq, nos, ak’, xaq jub’an chik chikop.
Ktzalij loq are kpe usaqirik, are kk’un chik chila ipa uyijb’am wi rib’, kub’alk’atij chik rib’ wuqub’ mul torb’al re utzij, are uri kiji chik che winaq.
Arewiri’ keje ile k-ono, xwiri are xnab’taj rumal uchuch wach ktijin chu’anik, i uchuch le xterej b’i chrij k’a chila ipa kuyijb’a wi rib’ i ralab’ chi kiji che i koj. I uchuch xutz’onoj chila chi are ktzalij loq kiji ti chik che i winaq lik are kuk’is wi ile chi itzel chikop man xkojon taj wach xub’ij che. Xwiri xkanajik chi atol tzij pkiwi ni’pa itzel taq chikop.
Are xtzalij li k’ojol ala le lik xutij chik che chi kiji che i winaq xwiri lik xiji ti chik. Are uri xo’ik man xkuyi ti umak rumal uchuch xaq xkanaj keje ile chi itzel chikop.
Rumal uri are ko’ik lik pacha jun achi, man lik winaq te'eq ujer, xwiri xkanaj pkiwi ni’pa itzel taq chikop pa taq es.

WACH UWINAQIRIK I SAL UTIW
Cuento del coyote quemado
Ujer, i imul le lik saqlej man k-e utija li jub’an santia chi utikom jun tit, arewi keje ile k-ono xaq ronojel a’ab’ xwi chik i rij kuya kanoq te’uri kuya kan ukis chupam. Xuriq jun ij i tit le xutzukuj jun chuxol i santia le chi lik chom xaq lik nim, x-euya che i patre, are xupiro are uri xrilo chi i santia le lik nojnaq che ukis imul, i patre le xuch’ob’o chi xa chu’anik x-ani che, are xupon chik i tit chutz’onoxik che i patre wach u’anom i santia we rij chik, are uri xb’ix li che chi echa’ chi x-euya lik o jun uk’ax man nti recha’il xa ukis imul o cupam.
Are uri i tit le, lik xpe roywal are xupon ru’ ja, xuyijb’a jun ixkab’ pacha jun winaq xu’an che, te’uri xuk’am b’i chila ipa o wi utikon xutak’ba kan chib’e man ronojel rij i tikon tz’apilik xwi uchib’e olik, are xupon chik imul xaqte’et xrilo chi o jun pacha taq ral winaq o che uxol uchi b’e. Are uri imul le xub’ij che ixkab’ le: wach ka’an yet chi, chateloq man kinik’awik xcha. Xwiri ixkab’ le kula’ ti uwach che, are xrilo chi kula’ ti uwach che xub’ij chik: xata kincha chi chateloq man kinik’awik, wo’or we katel ti pinb’e, kinkoj jun ab’ chawe xcha; xwiri lik xula’ ti uwach che, are uri xukoj jun ab’ che ixkab’. Xwiri lik xnak’i kan u’ab’ che ixkab’ le, are xuna’o chi xnak’i kan u’ab’, wo’or kinkoj chik jun in-ab’ xcha. Are uri xnak’i chi kan jun u’ab’, ya x-on keb’ u’ab’ chi xnaki kan che ixkab’, wo’or kinkoj jun aqan chawe man b’uchak chi kinawo’taj taj xcha, xaq xnak’i chi kanoq, wo’or we kinawo’taj taj kinkoj chik jun waqan chawe xcha, xaq xnak’i chi kanoq, wo’or kinkoj injolom chawe xcha, are uri lik ronojel uch’akul xnak’i kan che ixkab’, are onkil uri chi k’a kitz’ulem kib’ chila ru’ ixkab’ are xsaqrik.
Are xril imul chi ya xupon i tit we’ tan chusolixik wach onom utikon are uri xub’ij che: chab’isoj loq nan man yin inchapom chik ili’om, xcha; i tit xub’ij: a xab’a yet ti ala chi lik yano ka’ano, xa at inti’ neri; xcha che, te’uri xuk’am b’i ru’ ja. Are xupon ru’ ja xutzayb’a an chwach aqan chija te’uri i tit x-e chutzukuxik ub’oj chi kukoj an chwi a’ man kutij ni imul le pa k’aj. Are tzayal chila chupam i chim are uri xik’aw i rikan chi ma utiw, are xrilo xusik’ij ru’, xub’ij che: wikan chatpet ni jub’i’ wu’ man o jun tzij kinb’ij ni chawe; xcha, wach uri k-on i rikan xtejeb’pan ru’ chutayik che. Are xupon ru’ xub’ij che i rika’: wach ka’an chi chupam i chim le; xcha che. I imul le xula’ uwach che i rikan; xub’ij: match’awik, yin in-o chi man kya’ jun ali chwe chi lik chom laj ali, xwiri yin lik kink’ix che man xa inpich’ koq xwiri yet at nim xqare chawe, xcha che i rikan. We kawaj chat-ol kan pink’exel man i ali chi kya’ ni chawe lik chom laj ali xcha, utzi xcha i rikan. Are x-ono, xkanaj kan puk’exel i rika’ lik kkikotik man ya kya’ jun chom laj ali che kub’ij ire. I rika’ le x-e jutz kanik xaq lik naj x-ek man xa xub’ojaj kan i rikan.
Are kpo’ow chik umi’na’ i tit, x-e chuk’amik te krilo chi xa jun utiw o chi kan chupam i chim, are uri i tit kuriq ti chik wach k-on che, man are ti utiw uya’om kan chupam i chim. K’isonik xeumina chupam i mi’na chi kpo’ow chwi a’. Xwiri i utiw xutulta rib’ chupam i mi’na, xel chikaj xaq xuch’ij anmajik. Are onkil uri xkanajik chi je o i sal utiw, rumal i mi’na x-on sal rij.

SAQLEJ LAJ IMUL
Cuento del conejo entre las cañas de azúcar
Ujer i imul le lik saqlej man arewi kut’or i rikan chi ma utiw. Xuriq jun ij, i imul ktijin chutijawik jub’an ajij, are uri xik’aw i rikan chi ma utiw, xutz’onoj che i rik’a’ wach ku’an chupam i ajij le, ire xub’ije: in-o chi man kinchajij ajiji, xwiri lik nti jun k-anaw utzil chwe chi kkanaj kan pink’exel man ya xuriq i or chi kink’uli’k, xcha. I yet wikan kawaj taj katkanaj kan pink’exel chuchajixik i ajiji, tz’aqat kin-e yin man inkoy-em chik; xcha. Utzi’ xub’ij i rikan che are xuta chi lik we’ chik uwach i rika’, are onkil uri xkanaj kan chupam i ajij utikel.
Are uri imul le x-e la pa’anem chunak’ik a’ chutzam li tikon re ajij lik xusutij rij che i a’. Are uri xujeq pach’ach’ik i ajij pa a’, are xuta i rikan chi lik kpach’ach’ik, xub’ij: a ya xk’uli i wika’, lik qus ko’on i kwet kpach’ach’ik; xcha. Ire o chila chupam ajij, xaqte’eq xunab’ej chi xa xt’or kan rumal i rika’ man lik qus chik ko’on i a’ krepaw chik chrij chwach. Are uri ire kuriq ti chik ipa kel wi, xel nel ri ipa o wi le, xwiri lik xji’ rumal i sib’ xaq lik xk’at i rismal ronojel.

T'ORONEL LAJ IMUL
Cuento del conejo y un queso enorme
Ujer cha, i imul xuriq jun k’otom xok chutu’ik uya’ chuchi’, are uri xunab’ej chi o uk’exwach i ik’ cupam i ya man lik saq i ik’. Xaq are uri xupon pan i rikan chi ma utiw, xb’ij: wach ka’an yet chi atukel, xcha. I rik’a’ xub’ij: wikan wo’or lik saq i ik’ xaq lik alaj upam i ya chawila pe wach o chuxe’ i ya ri, lik jun nim laj kexu, yet we karayij chawesaj loq man yin kinriq taj; xcha. Utzi’ xub’ij i rikan xwiri wach u’anik kin-an che man i ya ri lik nim xcha. Are cha’ana che chatu’u i ya le ronojel, man we xk’isik te’uri kariq qaj i nim laj kexu chi o k’a chuxe’, we kariqo chatija atukel man yin ya kin-ek; xcha. Ile lik utz xuta i rikan wach xb’ix che, rumali xok i utiw chutu’ik i ya xwiri lik kk’istaj, i upam lik ya kraqch’ij rumal uk’iyal ya chi ktijin chutu’ik. Ire lik xkosik, xuxlanik, kutaqej i ya chupam i k’otom lik uwach wi; xaqte’et xtaqen an chikaj te’uri xunab’ej chi are uk’exwach i lik’ o chupam i ya, kexu taj pacha b’ital kan che rumal i rika’ man xa xt’or kanoq.

RAL TZ'IKIN CHI LIK O UNOJB’AL
Cuento de un pajarito inteligente
O jun achi o pich' rulew chi utikom i che' chrij ipa kik'aw wi jun chom laj raqana. O jun ij ire kutaqej i ya chi lik chom xaqte'et xuta jun ral tz'ikin chi kb'ixanik. Cha jun ral tz'ikin pich' koq chi lik chom kb'ixanik. I achi le x-e chi rachoch, xwiri xtzalij chaloq xuk'am li jun chapb'al tz'ikin. Xk’iji b'i chila mer ij chroy-exik ral tz'ikin xwiri ral tz'ikin xupon taj. Chuk’ab’ ij i achi x-e chik, are uri i ral tz'ikin lik knumik rumali xuna taj xukaq rib' chupam i chapb'al tz'ikin.
Are chaptal chik, xub'ij che achi: b'uchak xinachapo.
I achi xub’ij: yin xwi kwaj chi katb'ixanik. I ral tz’ikin xub’ij: yin kinb'ixan taj man in atz'apim. I achi xub’ij chik che: We katb'ixan taj katintijo.
Xwiri i achi le xro'taj b'i ral tz'ikin, i ral tz'ikin xchaki che u'ab' jun che', are uri xub'ij che: i nab'e pixb'anik chi kinya chawe are iri: lik makoj ronojel wach kb'ix chawe; ukab': lik mawo'taj b’ik wach o awu'; i urox: lik matb'isonik we o xatzaqo; xcha.
Are xuk'is ub'ixkil ral tz'ikin ile, xujalchij uk'ijib'al xaq xub'ij chik che i achi: lik aweta'am taj chi yin lik kinkikotik man xinawo'taj man yin o jun ral wo' che inpam keje pacha jun nim laj ka'. Wetene aweta'am xinakamsaj teri’, xcha. I achi xok chuch'ayik uwach uk'ux, xaq xub'ij: b'uchak xwo'taj b'ik.
I ral tz'ikin xub'ij che: ja…, juntir xsach pajolom wach xinb'ij chawe, xinb'ij ta b'ari chawe chi lik makojo wach kb'ix chawe. Wach mo kab'ij yet chi o jun wo' che inpam keje pacha jun nim laj ka', chi innimal yin lik pich' chwach jun ka'. Xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi mawojtaj b'ik wach o awu', wach mo uri kawaj i wo' man xinawo'taj, xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi lik matb'isonik we o xatzaqo; xach i ral tz’ikin.
Are xutzin chub'ixkil ile, i achi xutioxij che; i ral tz'ikin x-e chik pa taq es.

UB’IS JUN KUKUB'
Cuento de una tinaja
Ij ij o jun achi kuk'ama uya' chi raqana ru' keb' kukub' chi kutzayb’a tzam che', jun pu moxim xaq jun puwiqab'im. Jun kukub' el chik xaq ya kpaxik kunojsaj b'ik, are kupon ru' rachoch i ukukub' nik'ajarnaq chik. I jun chik kukub’ chi lik k'a utz kunojsaj b'ik k'a are u'anom are kupon ru' ja.
Keb' junab' xuch’ij achi chi ij ij kuk'ama uya'. I kukub' chi lik utz lik kukoj u'ij man lik utz uchak ku’ano man lik are ropis ile. Xwiri i jun chik chi lik el, ire lik kk'ix che man utz ta chik uchak ku’ano xaq lik k'ax kuna uk'ux man xa nik'aj chik i ya kuk'am kujacha ru’ ja.
Are ik’awnaq chik keb' junab', i kukub' chi utz ta chik xub'ij che i achi: yin lik kink’ix che, rumali kintz'onoj kuyb'al mak chawe man yet xa nik'aj chik i ya kak'ayij xaq xa nik'aj chik amer kya'ik. I achi xub'ij che: are kojb'inik kwaj yin kataqej i chomiq taq kotz'ij chi ktijin chik uk'iyik ipa katik'aw wi.
I kukub' are xuta wach xb'ix che chi lik k'i i kotz'ij chomiq rumal ire xaq k'iyal taq utzunb'al rumal ire man nik'aj ya kuya kan chke i kotz’ij. I kukub’ xutaqej pacha xb’ix are uri xrilo chi lik chomiq xaq k’iyal utzunb’al i kotz’ij o che ronojel i b’e ipa kik’aw wi ire. I achi xub'ij chik che: lik xawilo chi kotz'ij xwi che ab'e yet kalax wi, yin lik weta'am chi at paxnaq pich'. Rumali xintik ija re i kotz'ij che ronojel ab'e man ij ij kakoj kan i ya che, rumali xek'iyik. Che i keb' junab' le lik intamom b'ik man kinkojo pa rachoch i Ajwal. Yet wetene at paxnaq taj lik chomiq ta ri i kotz'ij le.

Historias de Cubulco, en K'ub'ultzij

UKAB’ RAQAN
Historia del terremoto
I ukab’ raqan chi xik’aw che ukab’ ik’ re i junab’ waqlajuj wajxaqlajujwinaq kajmo’ (1976) lik nim i kamik xu’ano xaq lik nim i b’is xuya ka’noq. Che i ij le, je o i lo’k’anij chi xesaqirsan ti chik man xekam rumal i ukab’ raqan.
Xwiri che oxib’ or re usaqirb’al che i ij are xik’aw uk’ab’ raqan le, waral pa tinimit k’ubul o xtawik xaq o xilaw chke i winaq je aj pa taq tinimit chi o jun nim laj kaway saq rij lik kxuli’ik kpaqi pa taq b’e, chi annaq jun achi naj rij chrij i kaway le lik o uk’iyal saq pwaq chuqul, are kb’inik lik ketzilawik.
O jujun chke i tz’aq b’it(winaq) pa taq tinimit chi xik’aw i achi le xol taq uchija ku’ xaq xub’ij chke: chixwalijoq man ya xuriq i or, xcha chke. Are uri i winaq le xewalijik are xb’ix ile chke man keta’am taj wach usuk’ ile chi xb’ix chke, are uri xaqte’et xkina’o chi xuyikya rib’ ulew chkixe’, are uri xkinab’ej chi i achi chi xek’astawik are i patron ma Santia xeuk’astaj i rak’al chuxe’el kamik le. Are uri xwulij li rachoch tiox xaq xtzaq li patron puk’ijib’al, lik xmuqtaj chuxe’ ulew, xkiriq chik k’a che oxib’ ij xwiri x-aj u’ab’ xaq i raqan. Are uri o jujun chke i tz’aq b’it pa taq komon xekamik man xwilij kachoch chkij. I jub’an chik tinimit pacha i San Pedro xaq San Juan Sacatepéquez lik ronojel i tinimit xsach uwach, konojel xekamik xa jujun chik ak’alab’ xek’asi kanoq, lik nti chik kiqajaw kichuch man is xekamik.
I ukab’ raqan le, lik naj xuch’ijo chi lik kik’aw ti chik, xaq arewi kik’awik, lik ktatajik are kik’awik man lik ktinin upam xwiri nti chik kamik xu’ano to’ jub’i’ chik.

JUN ACHI NIB'A
Historia de un hombre pobre
O jun ij, jun achi lik nib’a’ xaq lik kutij uyej man nti umer chuya'ik kiwa i rak’al, ire xub’ij: kin-e chutzukuxik inmer ru’ i Dios we ntaj ru itzel, xcha; ire ktijin che i b’e are xub’ij ile, xaqte’et xwinaqir jun achi annaq chrij jun kaway chila ipa yaktal wi rachoch i Ajwal ke aj Reformada wo’or. I kaway ukojom karena an pwaq chuqul, i achi chi annaq chrij ukojom ub’ot lik kwalch’inik, xub’ij che achi nib’a: chamutz’u pe ub’i’ ab’a’wach, i achi le xumutz’ ub’a’wach xaq xuna ire chi xa jub’i’ xumutz’ ub’a’wach, xwiri lik xik’aw k’iyal junab’, xunab’ej taj xik’aw che jun chik jyub’ ta’aj, are o chik chila i itzel x-on jun rat ru’ xaq xub’ij che chi kuya jun uxajab’ ch’ich’ chi lik pim, xaq xub’ij che: yet we kajarsaj iri katb’eyomarik, xcha.
I achi kuriq taj wach ujarsaxik ku’an che uxajab’ chi xya’ che, xaqte’et xutz’onoj chke i je o chila wach ujarsaxik ku’ano, ike xkib’ij che chi k’ax ta u’ankil ile xa kqak’oxk’a che ab’aj i kqa’an qachul puwi, keje ile kjarik, xecha. I rak’al lik je oknaq chik chib’is, xkitzukuj xwiri xkiriq taj, ike xkich’ob’o chi kamnaq chik we ntaj xkamsaxik. I achi are ujarsam chik uxajab’ xupon chik chila, te’uri itzel xub’ij che chi ya xuriq ub’eyomal xya’ k’iyal koxtal nojnaq che i mer, are xpetik i itzel xub’ij che chi mub’ij chke rak’al xaq mub’ij chke i rachalal wach uriqik ub’eyomal xu’ano man we kab’ij lik katkamik xaq kaqusij ti ab’eyomal, xcha. Moq lajuj chik o jo’lajuj kawinaq juna’b usachik are xate’et xwinaqir chi anoq rok’am k’iyal koxtal nojnaq che i mer lik xkib’isoj i rak’al. Ire xulo’ rachoch, uchikop i k’iyal taq b’iroxik lik xkikotik, ire rumal ukikotemal xuna taj xub’ij wach uriqik ub’eyomal xu’ano. Are onkil uri chi xkamik xaq xekam konojel uchikop chi o ku’ i rak’al xaq ronojel i b’iroxik chi xulo’o, keje xuk’isb’ej ile.


RETAMAXIK WACH K-ON I ALAJ
Historia del invierno
I qatit qamam ujer lik o kino’oj chu’anik xaq chuch’ob’ik xa b’iroxik; ike to’ ti kki’an an che wach kkaj u’anik man lik is o usuk’ chwi ki’ab’.
Ujer cha, are kjeqan i k’ak’ junab’, i nimaq taq mama’ib’ chi lik je uwi ujolom chke i qatit qamam, ke’e chwi jun nim laj jyub’ chila panima ipa o wi jun jul xetaq nimaq taq ab’aj, are uri ike le are keuponik, ke’ok b’i chupam i jul le, naj keb’inik te’uri kekiriqa i pacha taq jun nim laj ja, chi lik nim uchija xaq k’i uxol taq uchija olik. Chupam i nim laj ja le, kriqtaj jun pacha taq upaja chi o jub’an mexa xaq o jub’an xila chi lik chomiq, xwiri i mexa le xaq i xila lik ab’aj yijb’am.
Are uri i qatit qamam le are keupon chila che uqajb’al ij, ke’ok chukojik kikotz’ij (a’) re kkitz’onoj i kuyb’al mak chke i rajaw uwinaqil i jyub’ le, chi kkita wach kkinuk’u kkit’isa i nimaq taq winaq chi kkimol chila; are keutzin che ile kkuwaj kib’ pa taq lot’taq, kkoy-ej are kuriq i or chi kkijeq uponik ajnuk’unel ajt’isanel, are uri kkita cha chi lik saqil kelapan chkiwach pacha taq kki’an i winaq chi je k’aslik. Ketz’aqat konojel are ktik’i a’ab’, are uri kkijeq lapanik chirij wach taq i k’ax xaq i uyej chi kkil chupam i junab’ le xaq wach k-on i alaj. Pachke ij xaq pachike ik’ are kqaj alaj xaq pachike lik’ are k-e tan chik.
I kelapaw re ile je are i nimaq taq nawalil chi je pacha taq ajwab’ u’anik, chi kkiya retamaxik wach i jalajuj taq k’ax chi ki’il ni chupam i jun junab’. Are keutzin che i kitzij le, kejacher chub’ik, pacha kuponik xaq keje kitzalijik chik, are kek’is b’i che i enam are uri i qatit qamam le ke’ok chik ike chukojik kikotz’ij (a’) re kitioxij kanoq wach xkita, keutzin li che are ya kpe usaqirik. Are ketzalij loq; kkimol chik kilo’k’anij pa taq molb’al ib’ man kkiya retamaxik chke, wach xkita loq.
Are uri cha i qatit qamam le, lik k-on utz kitikon man keta’am usuk’ wach u’anik kki’an che.

KINAWSAXIK I MI'AL K'OJOL
Historia de los valores mayas
Chupam i qak’aslemal lik nim kub’ij rajwaxik chi yoj kojnaw che i utz chi kik’utum kan i nimaq taq winaq chqe ujer. Ike are ksaqir uwach i jyub’ ta’aj kkitioxij xaq kkitz’onoj che i Tz’aqol B’itol chi kerok’aj konojel. Xwi ta la ile, are kwalij li qajawxel xaq i chuchxel i ak’alab’ kki’aj kib’ chkiwach kiqajaw kichuch ru’ i tziji: xla ta, xla nan; i kiqajaw kichuch: ey kecha. Xaq are kkelej wa’im i ak’alab’ kekitioxij konojel ni’pa i je o chila chi je nimaq chkiwach, pacha la: katz, kikan, kiqajaw, kichuch, katit, kimam xaq we jub’an chik winaq, keje iri kkib’ij: Tiox ta, tiox nan, i nimaq kkila’ uwach ru’ i tziji: ey kecha. Jun ali we nim chik, are ire kwalij li nab’e chunuk’ik a’; xaq keje jun ala we nim chik, k-e ru’ uqajaw pa chak man kk’ut i chak che.
Ujer jun ali are uchuch knawsaw chu’anik i silab’ik pa ja, pacha la kitzuqik i ak’, aq, ujitz’ik i k’ul, anoj wa xaq ujos-ixik i ja; i jun ala are uqajaw knawsaw chu’anik i chak pacha la: ujos-ixik uwach ulew, tikoj ab’ix, kina’, su’ul, tz’in xaq pachike taq u’ijlal i tikanik man is o u’ijlal i tikanik xaq o rulewal to’ ti ipa ktik wi; xwi ta la ile xaq kekipixb’aj chu’anik i utz xaq i chom, uk’axna’ik kib’ chkiwach, uya’ik ki’ij kiqajaw kichuch xaq i nimaq taq winaq.
Keje ile kki’ano xa ipa je o wi rumali ike lik naj xek’asi’ik xaq naj xeb’in chwach ij saq man chom kik’aslemal. Wetene keje kqa’an yoj ile pacha xki’an ike ujer lik chom teri’ man nti xaqmanal kki’an i winaqi chwach i jyub’ ta’aj.

KIK'UX I WINAQ MAYAB'
Historia de hospitalario
I winaq mayab' ujer, lik utz kik'ux, man ike we o pki'ab' uto'ik jun kachalal xaq we jun to' winaq, lik kki’ano; man ike kkib'ij: “xwi ti rajwaxik kqab’ij chi o k'axnab'al pqak'ux, lik rajwaxik kqasaqij, kqak’utu” kecha.
Ujer cha, are xe'ok li kaxlan winaq waral Iximulew, i qatit qamam lik utz kilik i kaxlan winaq le xki'ano, xwiri ike xkitioxij ti chke i qatit qamam wach i kilik x-anik; xa ne xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i kulew i qatit qamam.
Are xkil i qatit qamam chi i kaxlan winaq le xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i kulew, xpe koywal; keje uri ile chi xkimol kib' chkelsaxik b'i kaxlan winaq le chupam kachoch xaq chwach kulew.
Xwiri cha o jun kaxlan winaq chi ma Gonzalo Guerrero, ub'i, chi xkanaj kan chkixol i qatit qamam, man ire le, keje taj pacha i jub'an chik. Tupu xsik'ix i ma Gonzalo Guerrero kumal i rachi'il, ire x-e ta chik, man nta jun k'ax x-ani che kumal i qatit qamam.
“Yin kwaj ta chik enam, man i winaq mayab' nti jun k'ax ki'anom chwe. I winaq mayab' kiya'om ronojel wach rajwaxik chwe; kiya'om jun wachoch, wulew xaq inchikop”. Xub'ij b'i ma kaxlan winaq le chke i rachi'il.
Are ti ub'i ma kaxlan winaq le kqaj uya'ik u'ij. Are kqaj kqasaqij xaq ukojik u'ij are kik'ux i qatit qamam chi ¡LIK UTZ KIK'UX!

KIK'ASLEMAL I MAYAB' XAQ I KAXLAN WINAQ
Historia de un maya y un ladino
Ujer cha, xsik’ix jun kaxlan xaq jun mayab’ winaq, chi lik are aj-atzil xaq aj-ok’al utzam chke i kimutzaj. O keb’ kaxa chi kya’ ni chke man chupam i kaxa le o wi wach kkanaj wi kik’aslemal, xwiri ru’ sakinik kjachik. I kaxa le, jun lik al xaq i jun al taj, are uri i kaj-atzil mayab' winaq are xuk’am i kaxa chi lik al man xuch’ob’ ire chi o k’iyal mer chupam man lik al. I kaxlan winaq are xuk’am i kaxa chi al taj. Xwiri are xkijaq i kikaxa le te’uri xkilo chi re i mayab’ lik nojnaq che ni’pa i chakb’al re uwach ulew: josb’al uwach ulew, pa’b’al uwach ulew, ikaj xaq i ch’ich’; rumali chi lik o ralil. Xwiri i ukaxa i kaxlan winaq nojnaq che chapb’al re chak chwi mexa: wuj, tz’ib’anb’al xaq i jub’an chik.
Are onkil uri ile, xkanajik chi i mayab’ lik kkitij ni uyer pa taq chak chwach ulew chuch’akik jun kimer xwiri i kaxlan kkina ti uk’axk’ol uch’akik kimer man chwi mexa kechakun wi xaq chimuj, kek’at ti chwa ij xaq kech’enen taj.
ACHI NIB’A’
Historia de un hombre valiente
Ujer o jun achi chila Pawesa, xuriq jun ij o jun chke i rak’al lik olya (iwab’) pen chik xtzalij li chulo’ik ukunb’al i rak’al, xaqte’eq xrilo chi xukut b’e o jun a’ kjululik x-ek, i achi le xterej b’i chrij xb’in pan jub’i’ te’uri xtak’i i a’ le. Are uri xunab’ej i achi chi a’ le are jun ub’aqil winaq chi lik kuluk’la rib’ xib’b’al re i achi ku’ano, xwiri i achi le xub’ij: wach taq a’ij yet chi xa at juluk’aj b’aq, nti chik achak, kinxij ti wib’ chwe, xcha i achi. Te’uri x-e chrij i b’aq le, xok chuch’ayik, i ub’aqil winaq le lik kuya ti rib’ chi kch’ay rumal i achi xaq lik kuluk’la rib’, xwiri i achi lik ko uk’ux rumali xtiki che xuqajsaj pulew, are uri i ub’aqil kamnaq le xub’ij: wo’or chi xattiki chwe xinaqajsaj pulew kinya jun asipon man lik nti jun u’anom kowil chi kinuchapo, je k’i neri ink’utum wib’ chke xwiri lik kkich’ij taj man ke’anmajik, xcha.
I sipon chi kinya ni chawe are inmer chi inmuqum kanoq are k’a ink’aslik, xwiri are xinkamik lik kintij i k’ax rumal man lik kinok ti ru’ i Tz’aqol B’itol(Dios) rumal i mer le chi inmuqum kanoq, wo’or yet rumal ukowil ak’ux xach’ako, chak’oto te’uri chak’ama b’i awu’ ru’ ja, man xwi keje ile kintotaj na xcha. Rumal uri i achi le lik xb’eyomarik, rumal uk’iyal ujer taq mer chi xya’ che rumal jun anma chi xuriq cha’ab’.

WACH XUK’ULMAJ JUN TIT
Historia de una mujer que no supo aprovechar
Ujer, o jun tit lik xutij i k’ax man xumaj ti usuk’ wach te’eq ku’ano. Xuriq jun ij lik iwab’ i rachijil, rumali x-e chutzukuxik ukunb’al i rachijil le, xwiri are xtzalij loq, xuriq jun axna pa b’e lik ral ch’utin, xwiri i uxikin lik nimaq, i axna le xuya rib’ pub’e kuya ti che chi kik’awik, i tit le xub’ij che: chatel pinb’e man we’ inwach, xcha che. Are xb’ix ile che xulatz’b’a jub’i rib’, are uri xik’aw i tit, xb’in jub’i’ te krilo o tan chik pub’e, arewi keje ile ku’ano, i tit le rumal uk’achirik xaq rumal riwab’ utukel o kan ru’ ja, xub’ij chik che i axna, chatel pintb’e man latz’ ka’an chwe, xcha che. Are uri xuya jun aqan che i axna le, te’uri xkanaj kanoq. Xuk’ut ti chik rib’ che, xwiri i tit le xuch’ob’ ti ub’e b’uchak chi axna le lik pich’ xaq lik kuya ti che kik’awik. Cha’ab’ te’uri xb’ix che i tit puwaram: b’uchak chi xawaj taj wach xariq pa b’e, xa xayo’ya xaq xakoj aqan che wach kusujuj chawe, man ile awe te’eq, xwiri xawaj taj. Wo’or kpe ni tojpen pawi man xakoj aqan che i axna, xutixik, are uri lik x-on sik raqan i tit. I axna le k’a kril uwach i tit, xwiri xa puwaram chik chi kuk’ut rib’ che, i tit le kutij chik uchapik xwiri i axna le lik xuya ti chik rib’ che.

WACH XUK’ULMAJ JUN ACHI
Historia de la vida de un hombre
O jun achi xupon chu’anik umantar, are xtzalij loq xuk’ulaj chwach jun nim laj kumatz chi xutelb’a rib’ pub’e, lik kuya ti chik che kik’awik, i achi le xuxij rib’ che xwiri xresaj li uch’ich’ chrij i kumatz. I kumatz le xulatz’b’a jub’i’ rib’ xwiri xwinaqir tan chal k’a juntir panoq chwach, xutelb’a chik rib’ pub’e lik jun nim laj kumatz kaq rij xaq o jun krus ch’ich’ che ujolom lik kjuljatik. I achi le lik kuriq ti chik wach ku’ano; xwiri xukowij uk’ux xresaj chal uch’ich’, x-e chrij i kumatz te’uri i kumatz le xkanajik xaq i achi x-e ru’ ja. Cha’ab’ te’uri xb’ix che achi puwaram wach ropis xaq wach usuk’ i kumatz le chi xril uwach pa b’e: yet xawaj ti akoch aportun chi awe yet te’eq, wo’or kepe ni tojpen pawi chi are i a’ tew, xutixik. Are uri xsaqirik, i achi le lik o chik pa k’ax, k’a xkik’am nu b’i ru’ jun chuchqajaw (aj kojol kotz’ij) teuri xutzirik.

miércoles, 11 de febrero de 2009

Diccionario de Cubulco

dicVocabulario
K'ub'ultzij – español
orden reverso

a
a clasificador de persona masculina, de uno a 20 años
b'a taltuza
xatab'a acaso
kayijb'a lo arreglas
kuyijb'a lo prepara
xkiyijb'a lo arreglaron
xuyijb'a lo preparó
xutikb'a comenzó
kalukb'a lo agachas
xulukb'a lo agachó
xuch'anb'a lo desnudó
xeutunb'a lo endosó
keinjupb'a los embrocaré
xuyuqb'a lo amarró
katkik'asb'a te dejan con vida
chikub'a siéntelo
kinkub'a lo siento
kinukub'a él / ella me sienta
kkikub'a ellos lo sientan
xakub'a lo sentaste
xinkub'a lo senté
xukub'a lo sentó
tub'a cerbatana
kkitzayb'a lo cuelgan ellos/ellas
cha dicen
cha objeto punzante de vidrio especialmente para acupuntura
jacha entrégalo
chajacha divídalo
chajacha entrégalo
chijacha entréguenlo
chujacha que lo entregue
pacha como (conjunción ilativa)
kecha dicen
xecha dijeron
xkicha lo escogieron
kojcha decimos
xinucha me escogió
xcha dijo
kqach'ach'a lo decimos
xkich'ach'a lo estuvieron contando
tapia tapia (pared)
santia sandía
chwa ja en el patio
pa ja adentro de la casa
chi ja en el corredor
ajyakol ja albañil
xol ja en medio de dos casas
saq ja casa blanca
ja casa
chach'aja lávalo, lávelo
chinach'aja lávame
maja todavía no (al inicio o en medio de frase u oración)
chqamaja alcancémoslo; quitémoslo
upaja adentro de la casa
ija semilla
chija en el pueblo
uchija puerta
xol chija a la puerta
chatija cómelo, cómalo
chitija coman
b'aka vaca
chupaka que lo descubra, que lo destape
yaka levántalo
chich'ika puntéolo
kukayka contar bobadas (modismo)
kakeyka lo meces
kukeyka lo mece
k'a amargo
chajek'a jálalo, jálelo
chijek'a jálenlo
chalik'a extiende, extienda
kilik'a que lo extienda
la chichicaste
la rápido, ligero (partícula adverbial)
ala muchacho
k'ulala ambos lado
Pala Palá (nombre de un caserío)
jela allá
kantela candela
chila allá
chqila miremos (al inicio o en medio de frase u oración)
keqila vamos a verlos
chawila míralo, mírelo
xewila fui a verla
xila silla
koju'ijla nos habla él/ella
xeu'ijla les habló
kin-ijla le voy a hablar
junla al otro lado
xla de seis de la mañana para las doce del medio día
ma don, clasificador de persona masculino adulto
ma macho
k'ama regadío
chak'ama tómalo; agárralo
chinak'ama tómame
chqak'ama tomémosle
aj tz'alama de Salamá
tz'alama Salamá
ch'ima güisquil
awanima tu alma
awanima tu corazón
janima río grande
kanima sus corazones
pwanima en mi corazón
qanima nuestra alma
wanima mi alma
tzima jícaro
na partícula marcadora de futuro en los verbos; también es un adverbio de tiempo ejemplo: katchakun na te'uri kattojik)
chqana sintamos
kqana lo sentimos
raqana río
wantana ventana
cha'ana hazlo, hágalo
chi'ana háganlo
chki'ana que hagan
chqa'ana hagamos
chu'ana que lo haga
china siéntalo (al inicio o en medio de frase u oración)
chkina siéntalo
kkina sienten ellos/ellas (al inicio o en medio de frase u oración)
arína harina
xina sintieron ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
kuna lo siente (al inicio o en medio de frase u oración)
xuna lo sintió
axna burro, burra
u'axna su burro
mi'na agua caliente
pa en (preposición)
chapa agárralo
chachapa agárralo, agárrelo
chqachapa agarrémoslo
chqalapa contémoslo
ipa en donde
xaipa dondequiera
kupok'pa lo aplaude
junpa cuando
ni'pa cuánto
qa nuestro (a)
chatz'aqa embárralo, embárrelo
kuriqa lo alcanza (al inicio o en medio de frase u oración)
xuriqa lo fue a encontrar
chawiqa adórnalo
ta papá, señor
chata escucha, escuche
kata oyes
kqata lo oímos
xqata lo oímos
kkita oyen ellos/ellas
xkita lo oyeron
mita no lo oigan
nta no hay (al inicio o en medio de frase u oración)
kinta oigo
xinta oí
kuta lo oye
tzel kuta no le cae bien oír
kinuta me oye
katuta te oye; te entiende
xuta lo oyó
keuto'ta él molesta a ellos /ellas
matkito'ta no te molesten
tza salado (a)
ajya'ol wa almorcero (a), persona que va a repartir comida al trabajo, campo
wa tortilla, comida
awa tu tortilla; tu comida
chwa sobre la / el...
jewa de este lado
kiwa sus comidas
xa sólo
kaxa caja de muerto; cofre
mexa mesa
moqxa tal vez
ya agua
Ya María
ch'aqa ya al otro lado del río
pa ya en el agua
ub'e ya camino del río
ati Ya doña María
richaj ya berro
qajsanel ya bautista, bautizador
ralaxb'al ya nacimiento de agua
chaya dar
kaya das (al inicio o en medio de frase u oración)
chqaya proporcionemos
kqaya lo damos (al inicio o en medio de frase u oración)
atraya atarraya
xaya diste (al inicio o en medio de frase u oración)
b'eya quebrada (río)
chiya denle
kiya lo dan (ellos/ellas)
kkiya dan ellos/ellas (al inicio o en medio de frase u oración)
xkiya lo dieron
miya no lo den ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
riya aquí está
kinya doy
kiyinya lo tientan (ellos/ellas)
xinya di (al inicio o en medio de frase u oración)
xeinya los di
chuya que lo dé
kojuya nos llega a dejar él/ella
xojuya nos fue a dejar
kuya lo da (al inicio o en medio de frase u oración)
chinuya que me vaya a dejar
xuya lo dio
chala'a responda
kqayo'ya lo criticamos
b'
ab' hamaca
rab'ab' recto, largo y delgado
ch'ab' arco
ich'ab' sus arcos
jab' lluvia
aj-anol xajab' fabricante de caites
uxajab' su caite; su zapato
kab' dulce
saq kab' abejas criollas
saq kab' tierra del señor (comestible)
kakab' dos en dos
uskab' avispa doncella
ukab' segundo
chukab' en la segunda (posición)
ixkab' cera
k'ab' guanaco, curioso
xik'ab' brazada
lab' mal agüero
ak'alab' niños
ralab' hijo (de la madre)
walab' mi hijo (de madre)
alib'xelab' nueras
alk'uwalxelab' hijos
chuchxelab' madres de familias
ixtijoxelab' son alumnos
ji'xelab' yernos
qajawxelab' padres
tijonelab' Maestros (as)
tijoxelab' alumnos
kesilab' se mueven
kuxlab' sus alientos de vida; sus olores
quxlab' nuestro aliento de vida, nuestro olor
ruxlab' su aliento de vida; su olor, inspiración
wuxlab' mi olor/mi espíritu
lamab' ilama (una clase de árbol)
atwanab' eres mi hermana
qanab' nuestra hermana
ranab' hermana (de varón)
junab' al otro año
t'ixnab' estornudo
rab'rab' fibroso (a)
atitab' hembras
je atitab' son hembras
iwab' enfermo
iniwab' estoy enfermo
saq iwab' maíz medio podrido
pixab' palabra de consejo
moxab' norte
mayab' mayas
achiyab' hombres
je achiyab' son hombres
a'ab' noche
cha'ab' de noche
chipa'ij chicha'ab' día y noche
chwiqa'ab' en nuestras manos
na'ab' buenas noches
pa'ab' en tus manos
qa'ab' nuestra mano
chwiki'ab' en manos de ellos
ki'ab' sus manos
pi'ab' en las manos de ustedes
pki'ab' en las manos de ellos
pki'ab' en sus manos (de ellos –as)
acho'ab' tu fuerza
icho'ab' sus fuerzas
incho'ab' mi fuerza
kicho'ab' sus fuerzas
qacho'ab' nuestra fuerza
ucho'ab' su fuerza
u'ab' su amaca
u'ab' su mano
pu'ab' en sus manos (de él, ella)
inxok-ab' mi arco
xok-ab' entro la noche
in-ab' mi mano
b'elejeb' nueve
ch'ejeb' pájaro carpintero
kojtejeb' nos acercamos
keb' dos
kiteleb' sus hombros
Watzileb' Guacilep nombre de una comunidad de Cubulco
seneb' arena
seseb' hígado
teb' matate
k'ateb' ardor vascular
moloj ib' reunión
chomb'al ib' reconciliación
molb'al ib' lugar de reunión
nawsab'al ib' escuela
riqb'al ib' lugar de reunión; hora de encuentro
ib' es una partícula modificadora de verbos y lo convierte en un sustantivo de lugar
je kajib' son cuatro
kajib' cuatro
kkixij kib' tienen miedo ellos/ellas
xkixij kib' se asustaron entre ellos
kib' ellos/ellas mismos
awalib' tu nuera
palib' a medias (repartir la mitad de las crías a cada uno)
ralib' su nuera
walib' mi nuera
qib' nosotros mismos
chuwaqib' en la sexta posición
chuwajxaqib' en la octava posición
waqib' seis
wajxaqib' ocho
ixoqib' mujeres
roqtalam rib' uno tras otro
rib' en sí mismo
sib' humo
asib' especie de hongo
tz'ib' letras
kitz'ib' sus letras
ajtz'ib' secretario (a)
kajtz'ib' secretarios (as) de ellos
kinxij wib' tengo miedo
xinxij wib' me asusté
wib' yo mismo
awib' tú mismo
maxij awib' no tengas miedo
iwib' ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
oxib' tres
chuxib' en la tercera posición
puxib' dentro de tres
mama'ib' machos
kach'ob' piensas (al inicio o en medio de frase u oración)
kqach'ob' pensamos (al inicio o en medio de frase u oración)
kkich'ob' piensan (al inicio o en medio de frase u oración)
xich'ob' pensaron ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
xkich'ob' lo pensaron (al inicio o en medio de frase u oración)
kch'ob' se piensa (al inicio o en medio de frase u oración)
kinch'ob' pienso (al inicio o en medio de frase u oración)
kuch'ob' lo piensa (al inicio o en medio de frase u oración)
xuch'ob' lo pensó (al inicio o en medio de frase u oración)
ch'ojob' escobillo
ujob' tos
ji'job' tos ferina
lob'lob' aguado (a) (bolsa, costal)
kolob' tiras de cuero
kojjorob' nos enfriamos; nos admiramos (al inicio o en medio de frase u oración)
k'oxob' achiote
jo'ob' cinco
lub'ub' suave (tortilla, pan)
kukub' tinaja
ukukub' su tinaja
jalub' dolor causado por una herida
lub'lub' muy aguado (a), muy fláccido (a)
wuqub' siete
jyub' cerro, montaña, tierra
chijyub' en la montaña
ch
saqb'ach granizo
kajach lo entrega
kkijach entregan (al inicio o en medio de frase u oración)
xkijach lo entregaron (al inicio o en medio de frase u oración)
kinjach lo aparto/lo entrego (al inicio o en medio de frase u oración)
xeinjach los entregué
xinjach entregué
kujach lo deshoja
xujach lo tapiscó
xeujach los entregó
xjach se entregó; se repartió (al inicio o en medio de frase u oración)
chikach canasta
ixpach cutete
qach parte de nosotros, de nuestro grupo, de nuestro cuerpo
kasach lo pierdes (al inicio o en medio de frase u oración)
kqasach lo perdemos; lo gastamos (al inicio o en medio de frase u oración)
kisach olvidan (al inicio o en medio de frase u oración)
ksach se pierde (al inicio o en medio de frase u oración)
kinsach me pierdo (al inicio o en medio de frase u oración)
kusach lo pierde (al inicio o en medio de frase u oración)
xsach se perdió (al inicio o en medio de frase u oración)
wach qué
awach tu ojo
chawach enfrente de ti/de usted
chqawach entre nosotros; frente de nosotros
mawach ciego (a)
qawach nuestro rostro
chwach frente
iwach sus ojos
chiwach frente de ustedes
chkiwach frente de ellos
kiwach sus ojos
piwach en los ojos de ustedes
b'ilwach cosas
chinwach frente de mí
inwach mi ojo
muqwach pestaña
saqwach agua de masa
uwach su faz; su fruto; cara, su fachada
etamam uwach es conocido
jun chilb'al uwach una porción
kila' uwach responden
kumaj uwach le parece
naj uwach largo plazo
naj ti uwach corto plazo, no es para mucho tiempo
puwach en su ojo
rismal rij uwach su ceja (de él)
sachb'al uwach para destruir; para terminar; para desaparecerlo
xuk'ajsaj uwach lo escarmentó
k'exwach imagen; gráfico; representación; foto
qak'exwach nuestra foto / retrato / imagen
raxwach maíz negro
uk'exwach su retrato, su foto
ab'a'wach tu ojo
ib'a'wach sus ojos de ustedes
kib'a'wach sus ojos
to'wach lástima
kokech coquecha
pichich bien tieso (a)
kichkich regado por donde quiera
nich nicho en la pared para poner una fotografía
awachoch tu casa
chi iwachoch en casa de ustedes
chi kachoch en casa de ellos
chi rachoch en su casa
kachoch sus casas
oj rachoch somos su casa
piwachoch en la casa de ustedes
qachoch nuestra casa; nuestro hogar
rachoch su casa
wachoch mi casa
koch obsequio, regalo
chuch mamá
achuch tu madre
qachuch nuestra madre
ichuch sus madres
kichuch sus madres
inchuch mi madre
uchuch su mamá
kuch calzonte
k'uch zopilote
ch'
mach'ach' chirivisco; alambre
jach' tapisca
kach' chicle
pach'pach' salpicado (a)
jech' torcidos (as)
kech'kech' lastimados
nech' lento (a) en comer
rech' pie de atleta (enfermedad)
ch'ich' carro, camión, picop, camioneta, microbús
ch'ich' hierro, aluminio, lata, peltre
ch'ich' machete, espada
ich'ich' sus carros; sus machetes
kich'ich' sus carros
kich'ich' sus machetes
nich' cosas muy pequeñas como granitos
pich' pequeño (a)
mipich' ni siquiera
och' jilote
ib'och' venas
nimaq ib'och' várices
poch'och' hendidura bien hecha
joch' atol
koch' esfuerzo
akoch' tu esfuerzo
loch' fanfarrón (a), creído (a), pretencioso
noch' recién nacido (a)
much'uch' muy menudo (a); hojas de planta, granos; tejido de matate
juch' rayar
luch' reumatismo, artritis
much' chipilín
much'much' menudas (hojas de plantas)
puch' chillón (a)
puch'puch' bien destripado (a), machacado (a)
wuch' tacuazín
k'ixwuch' puerco espín
e
k'amol b'e guía (persona)
b'e camino
ab'e tu camino
nab'e primero (a)
qab'e nuestro camino
chib'e orilla del camino
kib'e sus caminos
pb'e en el camino
Saqb'e nombre de un lugar
kuto' b'i ub'e se irá apresurado
ub'e su camino
pub'e en el camino de él, de ella
xtioxik che le agradecieron
juwinaq k'ox o che una efa
keb' k'ox o che un gomer, 1/10 de una efa
xb'ix che le dijeron
che a él, a ella
k'ache especie de un árbol
leche leche
uleche su leche
chuche expresión para entrar en una casa ajena
keje así
ub'itaq ke sus cosas
ke de ellos
chke a ellos
ike ellos, ellas
pachike cuál
le ese, esa (demostrativo)
kale segundo nivel
are ile ese es
xwi ta la ile no solamente eso
ile eso
oxle tres pisos, niveles
ne partícula de advertir
majane ni siquiera...
mitene ni siquiera
wetene ojalá
wetene ojalá, si fuera etc.
xatene ni siquiera
kape viene
ukape su café
chawilape mira, mire
chqilape mirémoslo (al inicio o en medio de frase u oración)
chatape oye, oiga (al inicio o en medio de frase u oración)
chitape oigan
kepe vienen
xepe se vinieron (al inicio o en medio de frase u oración)
xojpe venimos
kpe viene (al inicio o en medio de frase u oración)
xpe vino
ub'itaq qe nuestras cosas
qe de nosotros (tras)
chqe a nosotros
tolqe nuestro ayudador, ayudante
oj re somos de él
k'amik re está para traer
k'atzixik re destinado para cortar
po'owsaxik re para hervir
ajb'il re persona que está para decir algo
k'atb'al re destinado para quemar
k'axnab'al re para amar
k'isb'al re último
lapb'al re para responder (es un medio para responder algo a alguien)
nab'al re muestra para probar (comida si está sazonada, cocida)
o'tab'al re para dejarlo ir
tioxb'al re para agradecer
tzel ilb'al re para odiar
re de él, de ella, para
are así
are es
ire él, ella
ilb'alre para verlo
tolre ayudador, ayudante de él/ella
k'ate hace un rato, hace un momento
xaq we o (conjunción)
we mío
awe tuyo
chawe a ti/a usted
lawe llave
tolawe tu ayudador, ayudante
chwe a mí
iwe de ustedes
chiwe a ustedes
tolwe mi ayudador, ayudante
ke'e se van (al inicio o en medio de frase u oración)
koj-e nos vamos
k-e se va
kin-e me voy (al inicio o en medio de frase u oración)
xin-e me fui (al inicio o en medio de frase u oración)
kat-e te vas
mat-e no te vayas (al inicio o en medio de frase u oración)
x-e se fue (al inicio o en medio de frase u oración)
kix-e se van
i
chak'ama b'i llévatelo; lléveselo
kekik'am b'i ellos se los llevan
kkik'am b'i se lo llevan
xik'am b'i ustedes lo llevaron (al inicio o en medio de frase u oración)
chattaqen b'i mire hacia... (dirección)
kak'is b'i lo terminas
b'i partícula direccional (al inicio, en medio de frase u oración)
ab'i tu nombre
junab'i este año
kib'i sus nombres
pkib'i en nombre de ellos
ub'i su nombre
chub'i de aquí para allá (adverbio con direccional)
kkub'i se sienta él/ella
xkub'i se sentó
aj chi de aquí
je aj chi son de aquí
in o chi estoy aquí
chi aquí
chi que
urijayil achi semen
achi hombre
b'ilwachi estas cosas
ab'aji esta mano
ab'aji esta piedra
b'iyaji este nombre
kiji lo estiran (al inicio o en medio de frase u oración)
kk'iji va estar, habitar (al inicio o en medio de frase u oración)
kixk'iji van a estar
kojk'iji vamos a estar (al inicio o en medio de frase u oración)
xk'iji permaneció
xek'iji estuvieron en un lugar
xixk'iji permanecieron ustedes
tziji esta palabra
intziji estas son mis palabras
chyiji que se arregle (al inicio o en medio de frase u oración)
tz'onoji este pedido
wuji este libro, papel
ki dulce
chaki este trabajo
etelechiki mucho menos a ti (expresión)
oliki aquí está
ke'etz'aniki estos que juegan
k'utuniki esta enseñanza
tz'onb'eniki esta pregunta
ktiki puede (al inicio o en medio de frase u oración)
kattiki puedes
ketiki pueden (al inicio o en medio de frase u oración)
kintiki puedo (al inicio o en medio de frase u oración)
kixtiki pueden (al inicio o en medio de frase u oración)
kojtiki podemos
xtiki pudo (al inicio o en medio de frase u oración)
xetiki ellos pudieron (al inicio o en medio de frase u oración)
kexuki se arrodillan (al inicio o en medio de frase u oración)
kinxuki me arrodillo
kixxuki se arrodillan (a Uds.)
kojxuki nos arrodillamos
mixxuki no se arrodillen ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
je k'i son muchos
oj k'i somos muchos
k'i mucho
ktak'i se para (al inicio o en medio de frase u oración)
chak'ama li tráelo; tráigalo
li partícula direccional de allá para acá (se usa en medio de cláusula)
ali muchacha
k'ijib'ali este lugar
k'utb'ali este mostrador, este instrumento para enseñar
chali partícula direccional de allá para acá
rumali por eso
warali aquí ve
kk'uli se casa él/ella
katk'uli te casas (al inicio o en medio de frase u oración)
kink'uli me caso (al inicio o en medio de frase u oración)
kixk'uli se casan (al inicio o en medio de frase u oración)
xk'uli se caso (al inicio o en medio de frase u oración)
xek'uli se casaron (al inicio o en medio de frase u oración)
chpax ni que se quiebre
ni partícula marcadora de futuro en los verbos
k-ani se hace (al inicio o en medio de frase u oración)
pipi pito
chikopi este animal
kpaqi sube
xpaqi subió
xtaqi lo mandaron (al inicio o en medio de frase u oración)
katjeqi permaneces
kejeqi permanecen (al inicio o en medio de frase u oración)
kinjeqi vivir (al inicio o en medio de frase u oración)
kixjeqi permanecer (al inicio o en medio de frase u oración)
xjeqi se estableció
xejeqi permanecieron
te'eqi fuera bueno, sería bueno
b'ari adiós
neri ya que (partícula de expresión casual)
teneri auxiliar verbal negativo
are iri entonces
iri esto
chiri aquí es
kejewiri etcétera
xwiri pero
k'amori qué bueno (al inicio o en medio de frase u oración)
xi'anori lo que ustedes hicieron
are uri es pues
knajtin uri dilata pues
te'uri después
kk'asi vive
kek'asi viven (al inicio o en medio de frase u oración)
kink'asi vivo (al inicio o en medio de frase u oración)
xk'asi vivió
xek'asi vivieron
kuch'uq ti descubierto (a)
utzirnaq ti no ha sanado aún; sigue enfermo
ati doña
tinimiti este pueblo
nti no hay (al inicio o en medio de frase u oración)
tzi nixtamal
utzi esta bien, pues
tz'i perro
katkotz'i te acuestas (al inicio o en medio de frase u oración)
xkotz'i se acostó
k-e wi se va a un lugar
kok wi donde entra
nawi será
pawi sobre usted
qawi nuestro pelo
chwi sobre
arewi siempre
kk'ijiwi lugar donde va estar, habitar
kiwi sus pelos
pkiwi sobre ellos (as)
piwi sobre ustedes
pinwi sobre mí
junwi diferente
saqwi especie de planta
al uwi persona lenta
rij uwi Hacer o hablar algo a espaldas de la persona (modismo)
uwi su pelo
puwi encima, sobre (de él / ella)
xwi solo
j
aj elote
ab'aj manos
ab'aj piedra
jurab'aj una tira de...
k'aqb'al ab'aj instrumento para lanzar piedras
pab'aj en las piedras
ripaj ab'aj cuarta (medida)
chatz'ib'aj escríbalo
chitz'ib'aj escríbanlo
xatz'ib'aj lo escribiste
xkitz'ib'aj lo inscribieron
xqatz'ib'aj lo escribimos
xutz'ib'aj lo escribió
jutzob'aj un grupo
tzob'aj grupo
jut'ub'aj un bulto de mazorcas, etc.
jutz'ub'aj un chupón
xutz'ub'aj lo besó
chaj ceniza
chaj pino
ichaj yerbas comestibles
lochaj porción pequeña tomada con objeto en forma de cuchara
kkich'aj lavan (al inicio o en medio de frase u oración)
kinch'aj lavo (al inicio o en medio de frase u oración)
xuch'aj lo lavó (al inicio o en medio de frase u oración)
k'ajaj polvo suelto
jutz'ujaj una gota
tz'ujaj gotas
kaj cielo
uwakaj el cielo
ikaj hacha
awikaj tu hacha
chikaj en el cielo
iwikaj sus hachas (de ustedes)
qikaj nuestra hacha
rikaj su hacha
wikaj mi hacha
kkaj quieren
Tunkaj nombre de una comunidad de Cubulco
xinkaj me quisieron
ukaj cuarto (número ordinal)
ukaj su cielo
chukaj en la cuarta (posición)
chipukaj chaporréenlo
xkaj quisieron
k'aj pinol
jak'ije sik'aj son bien arrechos
nik'aj medio (medida)
k'ajk'aj migajas
kinrok'aj me sostiene
kkok'aj lo llevan ellos / ellas
kojrok'aj nos sostiene
xkok'aj lo tuvieron
xrok'aj lo sostuvo
uk'aj su pinol
uk'aj su pozol
laj aumentativo (adjetivo, adverbio)
laj tabla de piedra, laja
alaj invierno; se ve
alaj se ve, se nota
apalaj tu cara
je alaj son familiares
keawalaj das a luz
keb' upalaj hipócrita
palaj cara
upalaj su rostro, su cara
xralaj dio a luz
xwalaj lo conté
kuk'exelaj en su lugar
k'achelaj montaña
xatikelaj te quedaste solo
xintikelaj me quedé solo
xitikelaj ustedes se quedaron solo
xutikelaj se quedo solo
keawajlaj los cuentas
krajlaj lo cuenta
cholaj surco
jumolaj una mudada
molaj mudada
poqlaj tierra blanca
ch'akulaj cuerpos
julaj una vez
keik'ulaj ustedes lo van a encontrar
keqak'ulaj los encontramos
kkik'ulaj lo encuentran
xik'ulaj lo encontraron
lo'laj sagrado (a)
kamaj lo quitas (al inicio o en medio de frase u oración)
kaketamaj lo van a saber
kawetamaj lo sabrás
kiwetamaj lo van a saber
kketamaj lo van a saber
kqetamaj lo sabremos
kretamaj lo va saber
kwetamaj lo voy a saber
pamaj dolor de estómago
pamaj estómago;
titb'al pamaj odio
xketamaj lo supieron
xqetamaj lo supimos
xretamaj lo supo
lemaj paquete
kkimaj quitan (al inicio o en medio de frase u oración)
xkimaj lo quitaron
kmaj se lo quitan
kak'ulmaj te va suceder, te va acontecer
kkik'ulmaj les acontecen
kqak'ulmaj nos sucede
kuk'ulmaj acontece
muk'ulmaj que no suceda
xak'ulmaj te sucedió
xkik'ulmaj les acontecieron
xuk'ulmaj le sucedió
kinmaj lo alcanzo; lo quito (al inicio o en medio de frase u oración)
jolomaj cabezas
xumaj lo quito (al inicio o en medio de frase u oración)
aj naj de lejos
naj lejos
chatkanaj quédate, quédese
chikanaj déjenlo
kakanaj se queda
katkanaj te quedas
kinkanaj me quedo
kkanaj se queda (al inicio o en medio de frase u oración)
kukanaj lo deja
matkanaj no te quedes
xakanaj lo dejaste
xekanaj se quedaron
xkanaj se quedo (al inicio o en medio de frase u oración)
chinaj a lo lejos
sinaj alacrán
chinakunaj cúrame
keukunaj él los cura
kqakunaj lo curamos
kukunaj lo cura
kapaj dos tres palabras
kusipaj lo regala
lopaj una mano llena de algo
kupaj lo mide (al inicio o en medio de frase u oración)
aqaj avispa de panal
chunaqaj cerca de él o ella
naqaj cerca, (de distancia)
kaweqaj lo cargas
kreqaj lo carga
chojqaj bajemos (solamente en medio de frase u oración)
kqaj queremos
katqaj te queremos
juperaj un lado de algo
kraj quiere
krikraj lo carga sobre la cabeza
kinraj me quiere
b'oraj manojo
xraj él/ella quiso
tasaj pedazo, sector (queso, pastel, etc.,)
kukub'saj lo sienta
xakub'saj lo consolaste
chawesaj quítalo, sácalo
cheawesaj quítalos
chiwesaj sáquenlo
karesaj lo saca
katresaj te saca
keiwesaj los quitan
keresaj los quita; los saca (a ellos/ellas)
kewesaj yo los saco a ellos
kinawesaj me sacas
kinresaj me saca
kkesaj lo quitan
kojresaj nos saca
kqesaj lo sacamos
kresaj lo quita; lo saca
xekesaj los sacaron
xeresaj los quitó
xewesaj los quité
xinresaj me apartó; me sacó
xixwesaj los saqué
xkesaj lo quitaron
xojresaj nos sacaron
xresaj lo quitó
chinanojsaj lléname
chinojsaj llénenlo
chkinojsaj que lo llenen
kaqajsaj lo bajas
kinnojsaj lo lleno
kinqajsaj lo voy a bajar
kinunojsaj me llena
kuchaqijsaj lo hace secar
kunojsaj lo llena
kutzalijsaj lo regresa
xkiqajsaj lo bajaron
xunojsaj lo llenó
xuqajsaj lo bajó
xuwalijsaj lo levantó
chajunamsaj júntalo, júntelo
chujunamsaj que lo iguale
katukamsaj te mata
keukamsaj él los mata
kinkikamsaj lo mato
kinukamsaj me mata
kkijunamsaj lo igualan
kqakamsaj lo matamos
kukamsaj lo mata
mqakamsaj no lo matemos
xakamsaj lo mataste
xekikamsaj los mataron
xeukamsaj los mató
xinkamsaj lo maté
xkijunamsaj lo igualaron/ lo compararon
xkikamsaj lo mataron
xukamsaj lo mató
xeinb'insaj los encaminaron
xeralansaj los dio a luz
xu'aljinsaj lo demostró, lo enseñó
kinkitzaqsaj me hacen caer
kixkitzaqsaj los van hacer caer
chanimarsaj engrandécelo
kinnimarsaj engrandezco; lo exalto
kkinimarsaj lo engrandecen ellos/ellas
xeukichersaj los esparció
xkiwinaqirsaj lo hicieron aparecer/ lo inventaron
cheuk'itsaj críe (que los)
kekik'itsaj los crían
kinpetsaj lo hago venir
kojakikotsaj nos vas a alegrar
kuk'itsaj lo cría
kupetsaj lo hace venir
xeuk'itsaj los crió
xinukikotsaj me contentó
xuk'itsaj lo crió
kik'awsaj lo pasan
xkinawsaj le instruyeron
cheralaxsaj que los haga nacer
chupaxsaj que lo quiebre, que lo extienda
xeralaxsaj los hizo nacer
xralaxsaj lo hizo nacer
chqacha'saj cosámoslo
chu'anik taj no de hecho, sin querer
kach'aj taj no lo laves
kajaq taj no lo abras
kariq taj no lo encuentras
klis taj sin defecto físico
x-alab' taj no se tardó
x-ili taj no fue cuidado
xuna taj no lo sintió
taj negativo (antes de la primera palabra)
ktataj se oye (al inicio o en medio de frase u oración)
xtataj se oyó (al inicio o en medio de frase u oración)
xunataj lo invocó
setaj pedazo de tierra o de siembra
xpaktaj se alivió/ se despejó
xyaktaj fue levantado
k-iltaj lo ven (al inicio o en medio de frase u oración)
x-iltaj fue visto (al inicio o en medio de frase u oración)
kramtaj faltar; fallar
ntaj no hay, expresión
k-antaj se hace (al inicio o en medio de frase u oración)
kattotaj serás ayudado
xtz'aptaj lo encerraron (al inicio o en medio de frase u oración)
kriqtaj se encuentra (al inicio o en medio de frase u oración)
xejaqtaj fueron abiertos
xekoqtaj los persiguieron
xeroqtaj los persiguieron
xiwoqtaj lo persiguieron ustedes
xriqtaj lo encontraron(al inicio o en medio de frase u oración)
xputaj se espulgó/se cortó las frutas/
kqakuxtaj lo recordamos
mikuxtaj no lo recuerden
xukuxtaj lo recordó
chawo'taj suéltalo
katwo'taj te voy a soltar
kero'taj los abandona
kinro'taj me abandona; me deja
kiwo'taj lo sueltan
kkuytaj se perdona
kqo'taj lo soltamos
kwo'taj lo abandono
xeawo'taj los dejaste
xeko'taj los dejaron en libertad
xiwo'taj ustedes lo soltaron
xkuytaj le perdonaron
xla'taj fue respondido
xro'taj lo soltó
xtu'taj terminó de tomar...
xwo'taj lo solté
patzaj montón pequeño y cortado (a) (pelo, grama, monte)
pitzaj poca cantidad (hierba cocida que se sirve para comer)
jumutzaj un bulto
jutaq mutzaj algunos bultos
mutzaj puñado
xujitz'aj lo ahorcó
kawaj quieres
kiwaj lo quieren
kwaj quiero
kink'amwaj agradezco
katwaj te quiero
kruwaj lo esconde
xwaj lo quise
kixwaj los quiero (a Uds.)
k'axaj saliva
raxaj caña de carrizo
chab'ixaj canta, cante
chib'ixaj canten ustedes
chqab'ixaj cantemos (al inicio o en medio de frase u oración)
katinb'ixaj te voy a cantar
katkib'ixaj te cantan
katqab'ixaj te cantamos
kinb'ixaj lo canto
kkib'ixaj lo cantan
kub'ixaj lo canta
mixaj manojo pequeño
xab'ixaj cantaste
xib'ixaj cantaron ustedes
xinb'ixaj lo canté
xub'ixaj él/ella cantó
b'iyaj nombres
miyaj no lo regañen (al inicio o en medio de frase u oración)
chwa ta'aj en el llano
sa'aj venga
ta'aj llano, plano, planicie
ki'aj sus elotes
kki'aj lo quiebran
mo'aj puñado
u'aj su elote
xrel-aj lo robó
kanab'ej te vas a dar cuenta
keunab'ej él llega a verlo
xkinab'ej se dieron cuenta /se enteraron
xunab'ej se dio cuenta
kkik'ok'b'ej se burlan de él
krilb'ej instrumento para ver
kinuterb'ej me persigue
kawesb'ej lo quitas
kketz'b'ej lo juegan
kkitub'ub'ej lo riegan ellos/ellas
kich'awb'ej sus formas de hablar (al inicio o en medio de frase u oración)
kkich'awb'ej ellos lo hablan
kulo'b'ej es el medio para obtener algo
kej venado
chukej calambre
lej torta
karelej lo termina
ub'elej noveno
xrelej terminó
saqlej astuto
chatz'ulej abrázalo, abrácelo
kkiyumumej tuercen la boca ellos/ellas
qej bajareque
chataqej mira, mire
chitaqej mírenlo
kintaqej lo miro
chatterej caminar detrás... (al inicio o en medio de frase u oración)
katterej camina detrás de... (al inicio o en medio de frase u oración)
kinterej camino tras ellos
kterej lo persigue
xatterej seguiste
xterej caminó tras de..
tzej risa
uyej sufrimiento
puyej en la aflicción
o'ej llorar
chawoy-ej espéralo
keiwoy-ej los esperan
kwoy-ej lo espero
xroy-ej lo esperó
chukab' ij en el segundo día
ij ij día a día
lo'laj ij semana santa
relb'al ij oriente
ij sol
chab'ij dilo, dígalo
chqab'ij digamos
chqatz'ab'ij ajustémoslo
kab'ij pasado mañana
kintz'ab'ij ajusto
kitz'ab'ij lo ajustan
kqab'ij decimos
kujab'ij lo llega a tirar
kutz'ab'ij lo ajusta
mab'ij no digas
xab'ij dijiste
xqab'ij lo dijimos
chib'ij díganlo
kib'ij dicen
kkib'ij dicen (ellos/ellas)
mib'ij no digan
xib'ij dijeron ustedes
xatinxib'ij te asuste
xinaxib'ij me asustaste
xkib'ij lo dijeron
kinb'ij lo digo
xinb'ij dije
kub'ij lo dice
keqajub'ij los tiramos
mqajub'ij no lo tiremos
wach kub'ij qué dice
xub'ij él/ella dijo
ma chij carnero
chij hilo
chij oveja
chajalwachij cámbialo, cámbielo
chijalwachij cámbienlo
chinajalwachij cámbiame
chkiwachij que ellos lo observen
kajalwachij lo cambias
kkijalwachij lo cambian
kkiwachij lo cuidan ellos/ellas
kujalwachij lo hace cambio
kuk'exwachij lo retrata
rutzil wachij pedir salud, salvación
wachij échele un vistazo
xinujalwachij me cambió
xiwachij le dieron un vistazo
xujalwachij lo cambió
uchij su oveja; su hilo
kkich'ij aguantan ellos/ellas (al inicio o en medio de frase u oración)
kinch'ij aguanto (al inicio o en medio de frase u oración)
kuch'ij lo soporta (al inicio o en medio de frase u oración)
xuch'ij lo aguantó
ajij caña de azúcar
chachajij cuídalo, cuídelo
chqachajij cuidémoslo
keuchajij él los cuida
kinuchajij me cuida
kkichajij ellos lo cuidan
kojuchajij nos cuida él/ella
kuchajij lo cuida
xojuchajij nos cuidó
chanojij invéntalo
chqanojij inventemos
xkinojij lo inventaron
xunojij lo inventó
kij sus espaldas
kinsakij elijo; voto
xusakij lo sorteó
chkij atrás, detrás de ellos
kupek'ij lo dobla
xupek'ij lo dobló
katusik'ij te llama
kekisik'ij ellos llaman a ellos
kqasik'ij lo llamamos
xeusik'ij los llamó
xusik'ij lo llamo
chixtzalij regresen (al inicio o en medio de frase u oración)
kattzalij regresas
katuk'ak'alij te controla
katzalij regresas (al inicio o en medio de frase u oración)
ketzalij ellos regresan (al inicio o en medio de frase u oración)
kewalij ellos se levantan (al inicio o en medio de frase u oración)
kojtzalij regresamos (al inicio o en medio de frase u oración)
kutzalij lo devuelve
tzalij sábila
xeuk'uwalij los engendró
xintzalij regresé(al inicio o en medio de frase u oración)
xtzalij regresó (al inicio o en medio de frase u oración)
xuk'uwalij lo engendró
xwalij se levantó (al inicio o en medio de frase u oración)
xupiskilij le dio vuelta
chuqulij cuando una pareja se casa y se quedan viviendo en casa de los padres por un iempo
kkikamulij lo repiten
kqakamulij repetimos, lo
xukamulij lo repitió
xuroxmulij lo repitió por tres veces
aqanij pies
kachlo'k'anij sus prójimos
lo'k'anij persona (honorífico)
mapil aqanij tobillo
qach lok'anij nuestros prójimos
qachlo'k'anij nuestro prójimo
xatmalkanij te enviudaste
xmalkanij se quedó viudo(a) (al inicio o en medio de frase u oración)
keutz'apij él encierra a ellos
xutz'apij lo cerró
chaqij seco (a)
kachaqij se seca (al inicio o en medio de frase u oración)
kinsaqij declaro
kkiraqij lo revientan ellos/ellas
kqasaqij lo declaramos
kusaqij lo declara
xchaqij se secó
xinsaqij declaré
chqij detrás de nosotros
je rij son ancianos
naj rij es alto (a) él, ella
rij anciano; cáscara; sazón; vaina
chrij detrás
uchelrij su espalda
usij flor de...
tij mucho (tij ij = mucho calor; tij kawa'ik = comes mucho)
keu'atij él los detiene
kki'atij detienen; atajan (ellos/ellas)
kqatij lo intentamos; lo comemos (al inicio o en medio de frase u oración)
ku'atij lo detiene
xatij comiste (al inicio o en medio de frase u oración)
xu'atij lo detuvo
kitij comen (al inicio o en medio de frase u oración)
kkitij comen; intentan (ellos/ellas)
mitij no lo coman ustedes
xitij lo comieron
xkitij lo comieron (lucharon)
ktij se come (al inicio o en medio de frase u oración)
kintij como; esfuerzo
xintij comí (al inicio o en medio de frase u oración)
kutij lo come (al inicio o en medio de frase u oración)
xutij lo comió (al inicio o en medio de frase u oración)
xuxut'ij lo sopló
aj-atsal tzij traductor
ajb'il tzij mensajero
atb'al tzij juzgado, lugar donde se juzga; ley, estatuto, norma
atol tzij juez
je atol tzij son jueces
saq laj tzij verdad
tzij palabra
atzij tu palabra
kuk'atzij lo corta
qatzij verdad, ciertamente
chitzij platicando (al inicio o en medio de frase u oración)
kuritzij lo contamina; lo contagia
ajtzij chistoso (a)
utzij su palabra
chwa kotz'ij nombre de un lugar
kotz'ij flor
chawij detrás de ti/de usted
chwij detrás de mí
iwij sus espaldas (de ustedes)
chiwij detrás de ustedes
chikowij esforzarse
karaxij lo muerdes
ka'axij te pasas al otro lado
oxij dentro de tres días
chitioxij agradezcan
chqatioxij agradezcamos
kintioxij agradezco
kkitioxij agradecen ellos/ellas
kqatioxij lo agradecemos
k'uxij corazones
k'axnab'al k'uxij amor
rutzil k'uxij bondad, misericordia, favor
yij preparado
k'ayij ventas
kik'ayij sus perezas
kuk'ayij lo vende
kqak'ayij lo vendemos
mqak'ayij no debemos venderlo
mayij dejar de hacer algo
mamayij no dejes
kimayij lo suspenden
kinmayij suspendo
kkimayij ellos suspenden
kqamayij lo suspendemos
xkimayij dejaron
kumayij lo deja de hacer
nima'ij fiesta
na'ij buenas tardes
pa'ij de día
chipa'ij en el día
qa'ij nuestra gloria
sa'ij despejado (a)
atol ti'ij destazador
ki'ij sus honores; sus días
ti'ij carne
wi'ij pelos
kuko'ij lo desvía
u'ij su día, su cumpleaños
aj-ij mago
aj-ij sacerdote maya
in-ij mi día
mer-ij medio día
oj aguacate
ch'ich' b'oj olla de peltre
b'oj olla
jachoj dividir
jachoj entregar
chajchoj siempre limpio y bien vestido
chunchoj color calizo
chuchoj medio hediondo
ch'ajch'oj siempre limpio
ch'amch'oj medio ácido
joj cuervo
ajxajoj bailarín
kkitijoj les enseñan a ellos/ellas
kqatzijoj lo anunciamos
kutzijoj lo anuncia; lo dice
xqatzijoj lo anunciamos
kachojoj sonido de agua cayendo como chorro
k'amol uwach koj el búho que va adelante del león (tradición oral)
koj león
ch'akoj ganar
kakoj lo crees (al inicio o en medio de frase u oración)
keakoj los entran (al inicio o en medio de frase u oración)
kinakoj me crees; me entras (al inicio o en medio de frase u oración)
kqakoj lo ponemos (al inicio o en medio de frase u oración)
mqakoj no lo pongamos (al inicio o en medio de frase u oración)
xqakoj lo creímos
xqakoj lo pusimos
yakoj acción y efecto de levantar
kikoj lo ponen ustedes
kikoj medio dulce
kkikoj lo ponen (al inicio o en medio de frase u oración)
mikoj no lo pongan (al inicio o en medio de frase u oración)
tikoj sembrar
xkikoj lo creyeron, le pusieron
kkoj ponen (al inicio o en medio de frase u oración)
kinkoj lo pongo; lo creo (al inicio o en medio de frase u oración)
xinkoj lo puse
ch'okoj leoncillo
kaqkoj rojizo
xukoj lo puso (al inicio o en medio de frase u oración)
xeukoj los puso
xkoj se puso
k'oj máscara
k'ak'oj medio amargo
k'ojk'oj muchos remiendos
leloj desabrido (a)
b'iloj trabajo de la milpa con bueyes
lojloj embarrado (a)
moloj acción y efecto de juntar
anoj hacer
anoj historia
ki'anoj sus historias
u'anoj su historia
chatz'onoj pide, pida
katz'onoj lo pides
kintz'onoj pido
kitzonoj piden ustedes
kkitz'onoj piden ellos/ellas
kutz'onoj lo pregunta
tz'onoj pedida; ceremonia Maya de matrimonio
xintz'onoj pedí
xutz'onoj le pregunto
apoj señorita
sipoj papera
eq-oj negruzco
keink'oqoj los maldeciré
kink'oqoj lo maldigo
kixuk'oqoj él los maldice
xuk'oqoj lo maldijo
kkiporoj
xeuporoj los quemó
raxroj medio verde
chqab'isoj apurémonos
xinb'isoj me admiré
saqsoj medio blanco
k'otoj excavando, escarbando
kutoj lo paga (al inicio o en medio de frase u oración)
tzojtzoj onomatopeya, sonido crujiente
qu' yoj con nosotros
yoj nosotros
Pa'oj nombre de un lugar
ti'oj gordo
o'oj como transparentes
ajch'o'oj peleador
an o'oj oro
ch'o'oj pelea
inno'oj mi sabiduría
iwajch'o'oj sus enemigos
kich'o'oj sus problemas
kkilo'oj lo estiman; lo cuidan
no'oj sabiduría, ciencia, conocimiento
qano'oj nuestra inteligencia
uno'oj su sabiduría
xo'oj vómito
an-oj medio maduro
ch'uj loco (a)
ch'uch'uj bien liso, bien barnizado
b'elejlajuj diecinueve
jalajuj diferentes
julajuj once
kab'lajuj doce
kajlajuj catorce
lajuj diez
oxlajuj trece
ub'elejlajuj décimo noveno
ujo'lajuj décimo quinto
ujulajuj undécimo, décimo primero
ukab'lajuj duodécimo
ukajlajuj catorce
ulajuj décimo
uroxlajuj décimo tercero
uwajxaqlajuj décimo octavo
uwaqlajuj décimo sexto
uwuqlajuj décimo séptimo
waqlajuj dieciséis
wuqlajuj diecisiete
rax jumjuj bien verde
kisujuj ofreces
kkisujuj ofrecen ellos/ellas
kqasujuj lo ofrecemos
kusujuj él/ella ofrece
xasujuj lo ofreciste
xkisujuj ofrecieron (ellos/ellas)
chatzukuj busca, busque
katzukuj lo buscas
kintzukuj busco
kitzukuj ustedes lo buscan
kkitzukuj lo buscan ellos/ellas
kqatzukuj lo buscamos
kutzukuj lo busca
xintzukuj busqué
xkitzukuj lo buscaron
xqatzukuj lo buscamos
xutzukuj lo buscó
anb'aluj camagua
kajaluj lo que te pasa
kijaluj que les sucede a ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
kinjaluj hago (al inicio o en medio de frase u oración)
kujaluj lo que le sucede
kuwaluj lo sopla
wach kajaluj qué travesura está haciendo
xu'aluj lo cargó en sus brazos
chuluj orina
muj sombra
eqmuj papel negro
mumuj mal olor
puj pus
ch'upuj cortar (al inicio o en medio de frase u oración)
k'upuj picar la tierra
muquj acción efecto de enterrar
tuquj arar; cultivar
chiruj nombre de un lugar
aj-ilol ajtuj comadrona
k'utuj aprendizaje; enseñanza
k'uxb'al wuj sacabocado, perforador de papel
wuj libro, papel
awuj tu libro, tu papel, tu cuaderno
uwuj su papel, su libro
xi'axuj lo pasaron al otro lado
xuyu'uj lo pastoreó
yu'uj pastorear/ chinear
k
che i chak al trabajo
chi chak en orilla del trabajo
chak trabajo
achak tu trabajo
qachak nuestro trabajo
kichak sus trabajos
ajchak trabajador
awajchak tu trabajador
rajchak su trabajador
wajchak mi trabajador
inchak mi trabajo
pchak en el trabajo
uchak su trabajo
b'uchak por qué
puchak en el trabajo de él, de ella
ch'ak grano
xech'ak fueron ganados (al inicio o en medio de frase u oración)
kinch'ak gano (al inicio o en medio de frase u oración)
kuyb'al mak perdón
mak pecado, culpa
qamak nuestras culpas
imak sus culpas
kimak sus culpas
kimak sus pecados
ajmak pecador
inmak mi pecado; mi culpa
umak su pecado
kukoj umak lo/la acusa
pak anona que se da en tierra caliente
kapak destapar (al inicio o en medio de frase u oración)
xupak lo destapó (al inicio o en medio de frase u oración)
rakrak roído
Yak gato de monte/ apellido de persona
juyak una vez
kinuyak me levanta (al inicio o en medio de frase u oración)
xuyak lo levantó (al inicio o en medio de frase u oración)
ixpichek yagual
ch'ek rodilla
pek caverna
xek inseparable de alguien
xek sheca (pan)
ke'ek se van (ellos)
xe'ek se fueron
k-ek se va
kin-ek me voy
xin-ek me fui
mat-ek no te vayas
x-ek se fue
ik chile
kk'am b'ik se lo llevan
kuk'am b'ik se lo lleva
kumaj b'ik lo pasa llevando
kutenej b'ik lo toma, bebida de un solo jalón
ku'an b'ik él hace algo para ser llevado
xel b'ik salió
xik'am b'ik ustedes lo llevaron
b'ik partícula direccional
kaniqjab'ik se acerca
kerijab'ik se envejecen
kesilab'ik se mueven
silab'ik moverse
xlo'oxik/ xijyab'ik cayó en manos; fue agarrado/ fue atrapado
ob'ik disminuir
chuchob'ik pensarlo
chuch'ob'ik pensado
jorob'ik enfriar
kch'ob'ik se piensa
kojjorob'ik nos enfriamos/nos admiramos
uch'ob'ik pensar
b'irb'ik rollizo
b'orb'ik enrollado (bien enrollado)
chik otra vez
miya chik ya no den ustedes
nab'e chik adelantado (a)
chusachik a perderlo (a)
ksachik se pierde
msachik que no se pierda.
sachik olvidar; perder
ujachik su entrega (manera de entregar)
usachik desaparecer
xjachik se entregó; se repartió
chob'chik boquete grande
chuk'chik bien delgada (o)
cholchik gradas, filas de árboles o postes
chaqchik rimero
chetchik corte nítido, perfecto
chitchik minifalda y orillas bien pequeñas de cualquier cosas
chotchik cosas redondas y grandes
chiychik frondoso
kach'ik sueña (al inicio o en medio de frase u oración)
xkich'ik lo eligieron (al inicio o en medio de frase u oración)
ch'omch'ik orilla de mesas, muebles y otras cosas que se le ha ido un pedazo
ch'unch'ik golpe que se abulta
ch'aqch'ik bien empapado (a)
ch'oxch'ik grano en la piel en forma de bola pequeña
ch'uxch'ik abultado (a)
ch'oych'ik cuajado
ch'uych'ik cualquier árbol muy cargado de frutas
jik sosegado
anmajik huir
chumajik a quitarlo (a)
chutz'ajik a pintarlo (a)
elmajik huir
katqajik te bajas
kb'ajajik dolor muscular, apretando fuertemente algo
kb'ajajik espasmo
ketotajik ellos van ser ayudados
ke'iltajik lo verán
k-iltajik lo van a ver
kinkuntajik me curo
kjaqtajik se abre
kkanajik se queda
kmajik lo quita él
kpatz'tajik se quiebra
kqajik baja
kriqtajik encontrarlo
ktatajik se oye
k'ulmajik suceder
maktajik cometer falta, error
matb'aytajik no te tardes
qajik bajar
ramtajik hacer falta; hacer una falta
umajik forma de quitar
uqajik su bajada
x-antajik ya se hizo
xb'itajik fue dicho
xelmajik se huyó
xch'uqtajik se cubrió
x-iltajik fue visto
xinramtajik hice una falta
xintotajik fui ayudado/ me salvé
xjaltajik fue cambiado
xjaqtajik se abrió
xkanajik se quedó
xk'aqtajik se embarazo
xnab'tajik lo sorprendieron/ lo descubrieron
xqajik bajó
xramtajik hizo falta; se equivocó
xriqtajik lo encontraron
xtatajik se oyó
xtz'aptajik lo encerraron
xwortajik se rompió
xya'tajik fue dado
xyojtajik se desordenó
job'jik algo vacío (bolsa, matate)
kterejik va detrás
terejik caminar detrás de alguien
xeterejik ellos caminaron tras
xterejik caminó de tras de
kachaqijik se seca
katwalijik te levantas
kawulijik se derrumba
kewalijik ellos se levantan
kintzalijik regreso
kitzalijik sus regresos
kojwalijik nos levantamos
kt'ijijik dolor muscular
ktzalijik se regresa
tzalijik regresar
uchaqijik forma de secarlo
utzalijik su regreso
walijik levantar
xeraqkrijik se reventaron
xetzalijik ellos regresaron
xintzalijik regresé
xmalkanijik se quedó viudo(a)
xwalijik se levantó
jok'jik chupado (estómago)
jamjik abierto
chukojik a entrarlo (a); a ponerlo (a)
chutojik a pagarle (a)
chuyojik en desordenar
kojik para usar (al inicio o en medio de frase u oración)
ukojik forma de usarlo
utojik forma de pagar
jerjik vueludo (a)
jurjik largo
chuch'akik a ganarlo
chuyakik a levantarlo
katzakik se cocina, se coce
uch'akik forma de ganar
xech'akik fueron ganados
xch'akik le ganaron
kub'kik abultado
kichkik alborotado
chutikik a sembrarlo (a)
krikikik está corriendo (animal)
ktikik se siembra
utikik su forma de sembrar
kujkik resaltado (a)
okik entrar
kokik entra
motokik no entres
rokik su entrada
kopkik tallo grueso y corto
kupkik pedazo pequeño
ketkik redondo
kotkik torcido
kuxkik pequeño (a); reducido (a) (cara de animal)
koykik robusto (a) de buen parecer
ko'kik engarabatado
k'ob'k'ik boquete grande
chupek'ik en hacerlo manso, en domarlo
k'ujk'ik espalda resaltada; encorvado (a); cerro
k'amk'ik flaco (animal)
k'apk'ik bien abierto
k'upk'ik mujer gorda; elote grande (modismo)
k'usk'ik encorvado (a)
k'otk'ik hoyo pequeño en el suelo
k'itzk'ik nalguda
k'otzk'ik frente arrugada, ceño fruncido
chunuk'ik juntar (fuego, planear...)
kinuk'ik sus juntadas
unuk'ik forma de juntarlo, de iniciarlo
lik muy (adjetivo, adverbio)
antalik se ha hecho
attalik cortado
attalik detenido
chakalik agachado (a)
chaptalik agarrado (a)
chatalik escogido (a)
chettalik ha sido cortado
chuptalik apagado
ch'analik desnudo
ch'apalik trabado
ch'aqalik suspendido (a)
ch'ittalik lastimado
ch'uptalik cortado
ch'uqtalik está tapado
ch'utalik está alisado (a) o barnizado (a)
jab'alik tendido
jamalik descubierto
jaqalik abierto
jaqtalik lo han abierto (sin autorización, permiso; indebidamente)
juch'talik lo han rayado
kojtalik lo han entrado
kuntalik ha sido curado (a)
kuytalik perdonado (a)
k'atztalik ha sido cortado
k'awalik espacio entre algo
k'oltalik está guardado
k'ottalik escarbado (a)
k'oxtalik ha sido picado (a)
k'oytalik ha sido raspado
k'uptalik cortado (papel, trapo)
k'uxtalik mascado (a)
laptalik ha sido contado
loch'talik ha sido pelado (a)
matzalik esta bien quieto (a)
matz'alik hinchazón ya bien baja
mayalik alguien está en un lugar; tardándose
mestalik está barrido (a)
moktalik contratado (a)
moxtalik le han hecho mafia, engañado
muttalik despedazado (a), cortado (a)
nak'alik pegado (a)
ostalik aporreado (a)
pak'alik está en posición boca arriba
paqalik muy caro (a)
pastalik empacado (a), envuelto (a)
pek'talik doblado (hierro, esquina de láminas, hojas de papel)
pichtalik escarbado (la piel donde entró una espina)
pirtalik partido por la mitad (frutas)
poch'talik desenvainado (frijol, habas, arvejas, tamarindo) etc.
portalik quemado (a)
pwaqtalik sobornado (a)
qoltalik restregado (a) (jalando)
remtalik está empozado (a)
riqtalik fue encontrado (a)
sanalik desnudo (a), está (modismo)
settalik cortado (planta, siembras)
sik'talik llamado para algo
siptalik ha sido regalado (a)
siqtalik ha sido olido
sujtalik ofrecer
tanalik detenido (a)
tz'ib'talik ha sido escrito
yatalik ha sido dado
leb'lik que no agarra forma o no tiene forma (pasta; crema; masa aguada)
lob'lik vacía (bolsa)
lub'lik aguado (a), desinflado (a), fláccido (a) (bolsa, pelota; sombrero)
lochlik cuchara pequeña
elik salir
chemelik agua empozada sobre tierra
iwelik salidas de ustedes
jeqelik está viviendo
kelik sus salidas (al inicio o en medio de frase u oración)
ketelik redondeado
mejelik arrodillado (a)
mojelik no salgamos
relik su salida
sepelik cuajado
setelik redondeado (a)
uqelik su desobediencia
xelik salió
loch'lik bien pelado (a)
chiqilik cabizbajo, muestra de cansancio o tristeza
chrilik mirarlo (al inicio o en medio de frase u oración)
ch'ipilik a penas esta sostenido
kilik cuidados de ellos
kichilik regado
rilik su cuidado
tik'ilik cenit; agua depositada en recipiente
tz'inilik silencioso, solitario
lajlik laja grande
luklik bien doblado (a)
luk'lik bien amontonado (a) (piedra, troncos)
lumlik remojado, sumergido
olik hay; está; tener
chok'olik en cuclillas; sentado (a) (con las rodillas separadas)
chumolik a recogerlo (a)
je olik están (expresión)
kotz'olik está acostado (a)
oj olik estamos
ponolik echado animal o persona gordo (a)
t'osolik estática sobre algo (bolita)
ink'aslik estoy vivo
je k'aslik están vivos
k'aslik despierto (a), vivo (a)
oj k'aslik somos vivos
lot'lik espacio, lugar estrecho
lut'lik espacio reducido, estrecho
ch'ukulik en cuclillas
ch'umulik agotado (a)
kulik está sentado (a)
muqulik enterrado (a)
mutzulik amontonado (a) (arena, tierra grano) etc.
pulik comida típica, pulique
puyulik echado (a)
suk'ulik recto (a)
t'ub'ulik amontonado
xukulik arrodillado (a)
lewlik caído (a) (labios, boca de costal)
chuk'amik a traerlo (a)
kamik morir
kakamik se muere
katkamik te mueres
kekamik mueren
kikamik muerte de ellos
kinkamik me muero
kixkamik se mueren
kojkamik nos morimos
ukamik su muerte
uk'amik su traída; su importación
xekamik se murieron
xkamik se murió
mok'mik tullido (a)
numik hambre
anik hacer
anik subir
ab'anik celar
achnimanik acompañar
ajlanik contar
alanik dar a luz
atanik cortar con cuchillo
atanik tu oír
atk'ulanik estas casado (a)
atujanik durante tu reposo de dar a luz
b'iqanik desgranar
b'ixanik cantar
b'i'anik tragar
chanik escoger
chakanik gatear
chetanik cortar
chilanik bromear
chilapanik hablando
chiqchanik medio introducir
chi'manik prestar
chomanik reconciliación
chub'anik escupir
chupsanik apagar
chu'anik a hacer
chu'anik de hecho
elsanik sacar
eqanik cargar
etamanik saber
etz'anik jugar
ch'ach'anik criticar
ch'ajanik lavar
ch'akanik ganancia
ch'awsanik hacer hablar
ch'ayanik golpear
ch'enensanik mojar
ch'ich'anik molestar
ch'ijanik aguantar
ch'ikanik elegir, votar
ch'ikanik puyar
ch'itanik lastimar
ch'otanik mudar los dientes de leche
ch'uch'anik acariciar
ijlanik hablar
ilanik mirar
jachanik entregar
jach'anik tapiscar
ja'anik regar
jech'ab'sanik desviar
jek'anik jalar
jikanik sobar
junmanik bromear
kanik puñetazo (al inicio o en medio de frase u oración)
kajeqanik comienza
kamsanik matar
k-atsanik el que se encarga de pasar al otro lado
kaxub'anik silba
keb'ixanik ellos cantan
kejeqanik empezar
kemanik tejer
ketanik oyen
ketz'anik juega
ke'etz'anik juegan
kikotsanik alegrar, causar alegría
kilapanik sus habladas
kinb'ixanik canto
kinlapanik yo hablo
kiranik desatar
kkunanik cura él/ella
kkuxtanik hace falta
kojb'ixanik cantamos
kotz'b'anik acción y efecto de acostar
ktaqanik manda él/ella
kub'anik acción y efecto para sentar a otros
kujkanik golpear la cabeza a alguien
kunanik curar
kurkanik querer escaparse (animales pequeñas)
k'amanik traer algo
k'aqanik tirar, lanzar
k'asanik fiar
k'asb'anik acción y efecto de hacer vivir a alguien
k'astanik acción y efecto de despertar
k'atsanik acción y efecto de quemar
k'etanik pellizcar; arañar
k'itsanik acción y efecto de criar
k'iyarsanik multiplicación
k'iysanik acción y efecto para hacer crecer
k'olanik guardado
k'osk'anik tocar algo con un instrumento
k'oxk'anik picar verduras
k'ulanik casado (a); encontrar a alguien
k'ulb'anik casar, casarse
k'uxk'anik mascar
lajb'anik colocar lajas, pisos
lak'anik pegajoso (a)
lapanik platicar
latz'anik estorbar
la'anik responder
lejanik tortear
loch'anik fanfarronear
lukanik pandeado (a)
lukb'anik acción y efecto de doblar hacia abajo
luk'lanik acción y efecto de hacer ruido
lumb'anik acción y efecto de mojar, sumergiendo
mesanik barrer
mich'anik acción y efecto de arrancar (monte)
minanik empujar
mi'sanik calentar
mulanik desarmado (a)
mulb'anik acción y efecto de desarmar
muxanik acción y efecto de nadar
nanik adivinar
nawsanik instruir
nimanik diálogo ceremonial
nojsanik llenar
ob'sanik acción y efecto de disminuir
ojmanik ejecutar música
ok'anik cuidar (la familia)
pajanik acción y efecto de medir
pakanik descubrir, destapar, levantar mantas, trapos que cubren algo
pa'anik acción y efecto de picar la tierra; andar rápido
pek'anik acción y efecto de doblar
pilanik destazar
piranik acción y efecto de partir por la mitad una naranja u otra fruta
pisanik envolver
pixb'anik consejo
pok'panik acción y efecto de aplaudir
pukanik chapear, cortar ramas
puspanik acción efecto de poner spray, rociar
puxanik mudar (plumas, piel de animales)
qapanik aspirar
qasanik contribuir
qelanik desobediencia
ramanik cortar con los dientes, zacate, hierba (animales herbívoros)
remb'anik empozar (líquido)
ripanik extender (tela, lona)
ri'anik lamer
sanik hormiga
sachsanik acción y efecto de perder
sayanik hamaquear
sik'anik acción y efecto de encontrar algo
silab'sanik acción y efecto para mover algo
sinanik acción y efecto de sonarse la nariz
sipanik acción y efecto de regalar
siqanik acción y efecto de oler
siqsanik acción y efecto de oler varias veces
sirsanik acción y efecto de hacer bolas
taqanik dar mandados; mandar
tikanik sembrar
tujanik dar a luz, parir
t'isanik coser
tz'aqanik botar algo; perder algo; aborto involuntario
tz'ib'anik escribir
tz'umanik mamar
ujeqanik su principio, su inicio
upixb'anik su consejo
utaqanik su mando
u'anik su hacer
uyayul i tujanik dar a luz, parir
k-anik se hace
x-anik se hizo
ix-anik chinear, arrullar
xatb'ixanik cantaste
xattz'ib'anik escribiste
xb'ixanik cantó
xealanik dieron a luz
xeb'ixanik cantaron
xech'akanik ganaron
xelapanik hablaron
xch'akanik ganó
xinb'ixanik canté
xinlapanik platiqué
xkamsanik mató
xojb'ixanik cantamos
xt'ukkanik saltó
xuxlanik descansó
yakanik levantar
erenik acarrear
ch'elenik llevar del brazo
k'utb'enik echar en cara a otra persona lo que se le ha dado
muqenik detener líquido en la boca
oy-enik esperar
qach'ach'enik acción y efecto de crujir
qatz'onb'enik nuestra pregunta
tz'onb'enik preguntar
xtaqenik miró
b'inik caminar
b'ajinik apretar
b'ujinik aporrear
b'ukinik envolver
chajinik cuidar
charxinik acción y efecto de arrastrar
ch'aminik burla
ch'ojinik reclamar, pelear
ch'opinik pellizcar
ch'oxinik tirar de encima de la mesa en forma de bola
ch'oyinik cuajar
ipinik pellizcar
itzinik contagiar
jalwachinik cambiar, trueque
jat'inik apretar
jetz'pinik cojear
jininik retumbo (como de una camioneta o como de temblor)
k-aljinik se ve
k-atinik detiene
katb'inik caminas
katrajawinik te enseñoreas
keb'inik caminan
ketioxinik ellos agradecen
ke'uxlab'inik ellos respiran
kib'inik caminar de ellos
kinb'inik camino
kitzinik pringar
kixtioxinik ustedes agradecen
kixwachinik ustedes dan sus frutos
kk'ayinik vende
kochinik obtener regalos
kojk'ayinik vendemos
kotz'ijinik florear
kowinik durar; dilatar; tardar
ktijinik está haciendo
kwachinik da fruta
kwalch'inik brilla
k'ayinik acción y efecto para vender
k'exwachinik copiar
k'ilinik tostar
k'ob'inik acción y efecto para hacer boquete
k'uwalinik engendrar
layinik enchichicastar
natzinik acción y efecto de mordisquear
oqinik destronchar, desgonzar, zafar
osinik aporrear
pach'inik azotar
pwaqinik sobornar, soborno
qapinik lanzar mordidas
qupinik cortar (con tijeras)
rakinik arañar
raqinik reventar, romper
raqch'inik romper
rawinik maullar
raxinik morder
rayinik codicia, desear
rutzinik su terminación, su fin
sakinik sortear
sak'linik brincar
saqinik declarar; explicar
sik'inik acción y efecto de gritar
sik'inik llamar
solinik visitar, revisar
tioxinik agradecer
t'uklinik salto de sapo
xb'inik caminó
xeb'inik caminaron
xe'aljinik fueron visto
xojutzinik terminamos
xsutinik dio vueltas alrededor
nuk'nik encorvado (a)
b'isonik tristeza
b'olonik asar
b'oqonik arrancar
ch'ob'onik pensar
ch'olonik pelar
ikojonik sus creencias; sus obediencias
jok'onik moler
kalo'onik compra
katkojonik obedeces
kojonik creer
kojlo'onik compramos
k'ojonik acción y efecto de remendar
k'olonik acción y efecto de guardar
k'oqonik maldecir
k'otonik excavar
k'oyonik raspar
loch'onik pelar
lo'onik comprar
matb'isonik no estés triste
mokonik acción y efecto de buscar mozos
molonik acción y efecto de segar; recoger; juntar
poch'onik acción y efecto de desenvainar frijoles; habas
pok'onik eco que se oye cuando una persona corta leña con hacha
pok'onik mujer torteando
poronik acción y efecto de quemar
qakojonik nuestra obediencia
qolonik restregar jalando
ruponik su llegada
t'oronik mentira; engañar
tzijonik noticiar
tz'ononik pedidos
uch'ob'onik su pensamiento
xeb'isonik se entristecieron
xekojonik obedecieron
xeuponik llegaron
xinkojonik obedecí
xuponik llegó
b'arunik retorcer
b'usunik doblar
chakunik trabajar
chulunik orinar
chupunik gordo (modismo, para un hombre)
chu'unik insertar objeto como un palo en líquido
ch'upunik cortar
ch'uqunik tapar
jalunik de pasar o suceder algo
kach'unik masticar (chicle), rumiar
kechakunik ellos trabajan
kik'unik sus venidas
kkuyunik perdona él/ella
kk'unik viene él/ella
kojchakunik trabajamos
ktzunik el mira
kuyunik perdonar
k'unik venir
k'utunik enseñar, enseñanza
latz'unik acción y efecto de colar; dar lo último que queda
la'punik prensar
makunik pecar
mojk'unik no vengamos
muqunik entierro
mutz'unik acción y efecto de cerrar los ojos
nuk'unik juntar ideas
pach'unik acción y efecto de trenzar
pu'unik acción y efecto de disolver la masa en el agua
sujunik prometer
tununik dar mal consejo
tzukunik acción y efecto de buscar
uk'unik su venida
ulunik escoger
utunik el mal consejo que le hicieron
utunik machacar
xatk'unik viniste
xek'unik vinieron
xetzunik miran ya ellos
xk'unik vino
xtzunik miró
chuchapik agarrarlo
kichapik sus agarradas
qapapik olor irritante
uchapik forma de agarrarlo
pichpik tieso (a)
poch'pik hendidura
pejpik bajos (as), de patas cortas (animales, cosas)
pojpik flojo (a) (talla de ropa)
pak'pik muy acanalado
pek'pik torcido (un palo, una pared)
pok'pik palangana, plato y canasto grande y vacío; vaca flaca
puk'pik mujer gorda (modismo)
pelpik pelón (a)
penpik piel inflamada (picado-a por avispa; quemado-a)
ponpik niño gordito
punpik niño gordo; mujer embarazada (modismo)
paqpik camino bien empinado
perpik laja (piedra, tabla)
patzpik tupido (pelo, monte, zacate)
putzpik reventado (a); abombado (a)
chupik se apagó
rupupik volar
uchupik apagarlo
puxpik señorita gorda (modismo)
pa'pik dícese de la semilla de maíz seleccionada
poypik esponjado (como la cola del gato asustado)
chutaqik a mandarlo (a)
ujeqik forma de principiar
qoch'qik fruncido (ceño)
uriqik encontrar
qolqik resbaladero; manga de camisa mal arreglada
kupqik cae
qotqik torcido (árbol, metal)
chumuqik a enterrarlo (a)
chutzuqik a darle de comer
kmuqik lo entierran
umuqik su entierro
utzuqik la forma de alimentarlo
xmuqik lo enterraron
ab'arik emborracharse
jarik desgastar
kab'arik se emborracha
kejarik se gastan
k'iyarik multiplicar
pa ab'arik a emborracharse
warik dormir
x-ab'arik se emborrachó
xb'eyomarik se enriqueció
xnimarik creció
rab'rik estirado (a) para animales más grandes de su tamaño normal
ch'ujerik enloquecer
rech'rik abierto (por herida / cortada profunda; rotura larga)
kab'aqirik va adelgazar
kenimaqirik ellos van a crecer
keti'ojirik se engordan
kowirik endurecer
ksaqirik amanece
k'achirik preocupación
k'iririk fiebre
saqirik amanecer
utzirik sanar
uwinaqirik su aparecimiento
rokrik aguacalado (a)
remrik bien empozado (a) (líquido)
chut'orik a engañarlo (a)
raprik capas delgadas
riprik extendido como alas
raqrik bien reventado, bien roto
ret'rik letra grande; bordado de güipil
rit'rik gordo (a) (animales)
sik lagartija
sik paralítico (a)
chut'isik a coserlo (a)
kk'isik se termina
k'isik terminar
uk'isik terminación
ut'isik forma de cocer
ajsik arriba
k'a ajsik hasta arriba
semsik parejo (tierra bien plana, siembras bien parejas)
kosik cansancio
kinkosik me canso
xekosik se cansaron
sirsik bola
setsik redondo (a)
sotsik redondo (a)
sit'sik inflado (a)
ak'atik tu sed
chuk'atik a quemarlo (a)
chu'atik a cortarlo con cuchillo, a deshojarlo
ch'a'atik platicar
k-atik lo cortan
katik lo siembras
kajayjatik está ladrando
katk'atik tienes sed
kink'atik tengo sed
klalatik piel irritanda
kmoymatik anocheciendo
kpakpatik amaneciendo, aurora
kpuypatik brisa del aire
kqatik lo sembramos
kutzkatik husmear
k'atik sed
malkatik pasear, andar
pakpatik medio oscuro, crepúsculo (amanecer)
rakratik rascar
siqsatik acción y efecto de sollozar
u'atik para cortar
xatmalkatik paseaste
xojch'a'atik hablamos
ch'etetik regar grano
kpetik viene
k'etetik retortijón
petik venir
upetik su venida
xepetik se vinieron
kkitik siembran ellos/ellas
ktik se siembra (al inicio o en medio de frase u oración)
tak'tik posición vertical (vara, algo delgado)
teltik persona alta; madera larga
xintik sembré
kakikotik está alegre
katkikotik estás alegre
kekikotik están contentos
kikotik está alegre, contento
kinkikotik estoy contento
kkikotik está contento
kojkikotik estamos alegres
xekikotik se alegraron
chuk'utik a enseñarlo (a)
kutik lo siembra
uk'utik forma de mostrar; enseñar
xutik lo sembró (al inicio o en medio de frase u oración)
xk'utik enseñaron
t'ub't'ik bien amontonado
krit'it'ik dolor penetrante
t'ost'ik puntito
t'ust'ik encorvado (a) (persona)
matzatzik caminando silenciosamente
tzub'tzik volcancito
ujitz'ik forma de tejer
b'esawik sofocar
chutijawik a comerlo (a)
ch'erawik cacaraquear
ik'awik pasar
jek'awik agonizar
jilawik quejar
kakab'awik dolor de huesos
k-anawik se parece
katch'awik hablas
katnojsawik te llena
kech'iyawik grupo de pollitos piando; niños (as) delicados
kekab'awik dolor en el cuerpo
ketijawik ellos están para ser comidos
ke'anawik hacen
kik'awik sus pasadas
kilawik que él/ella decida
kinawik sus aprendizajes
kinnojsawik el que me llena
kinriqawik lo encuentro
kixik'awik van a pasar
kixtelawik ustedes andan sin nada
kmajawik conviene
kojch'awik platicamos
kojmajawik nos parecemos
kriqawik el que lo encuentra
ktijawik se come
kyawik dador, el que da
k'ilawik colon irritable
majawik convenir
rik'awik su pasada
tijawik comer
x-anawik el que lo hizo
xatnawik aprendiste
xenawik aprendieron
xch'awik habló
xik'awik pasó
xkamsawik el que lo mató
keb'iwik son los que dicen
xtioxiwik él/la que agradeció
ch'oqowik habladera
loxowik hablar sin demorar
polowik sofocar, agotar
toqowik arder con muchas llamas
xch'ob'owik el que pensó
po'owik hervir
juluwik arder con muchas llamas
xkuyuwik el que perdonó
wu'wik agazapado, acurrucado; domo
xik gavilán
alaxik nacer
chkajlaxik a contarlos
chkalaxik de nacimiento
chrajlaxik a contarlo
chrelsaxik sacarlo (al inicio o en medio de frase u oración)
chruwaxik a esconderlo
chujunamsaxik igualarlo
chukamsaxik a matarlo (a)
chukunaxik a curarlo (a)
chuk'itsaxik a criarlo
chunawsaxik a enseñarlo
chupok'paxik en aplaudir
chupukaxik en chapearlo
chusuk'b'axik a enderezarlo (a)
chutz'ib'axik a escribirlo
chuyijb'axik a preparar; fue preparado; en arreglarlo
in-ijlaxik trato (de usted para mí) (al inicio o en medio de frase u oración)
kab'ixaxik se canta
kaja'axik lo riegan
kajwaxik es necesario
k-axaxik dolor pasivo en el cuerpo
ka'oksaxik lo van a usar
kelsaxik sus salidas
kepixb'axik están siendo aconsejados
ketamaxik se sabrá
kipixb'axik consejo de ellos
ksachsaxik lo hacen perder
rachalaxik coetáneos (que tiene la misma edad)
rajlaxik contar (número)
rajwaxik necesario
ralaxik su nacimiento
relsaxik expulsión
retamaxik saber; conocer; conocimiento
rok'axik forma de llevar algo
ro'taxik abandonar
uchi'maxik forma de hacer un empréstito
uchupsaxik apagarlo
ukamsaxik forma de matarlo
ukunaxik forma de curarlo
ukuxtaxik su recuerdo
uk'iysaxik forma de hacerlo crecer
unataxik invocar
unawsaxik su aprendizaje de él/ella
unimarsaxik su engrandecimiento
usuk'b'axik enderezarlo
utzaqsaxik su caída
utz'ib'axik la forma de escribirlo
uyijb'axik su preparación
k-axik se vende
x-axik se vendió, se pasó al otro lado
xajwaxik fue necesario
xalaxik nació
xattz'ib'axik te escribieron
xealaxik nacieron
xelsaxik fue sacado
xinalaxik nací
xkamsaxik lo mataron
xpaxik lo quebraron
xtz'ib'axik lo escribieron
chutaqexik a mirarlo (a)
chutz'ulexik a abrazarlo (a)
retz'b'exik forma de jugarlo
roy-exik esperanza
chinsolixik a visitarme
chuchajixik su cuidado
chuk'ak'alixik espiarlo (a)
chuk'ayixik a venderlo (a)
chunojixik a inventarlo (a)
chusolixik a visitarlo (a)
kab'ixik dicen; se cuenta
kaxut'ixik lo soplan
ktixik rebalsar
ujab'ixik llegar a tirarlo
uk'ayixik forma de venderlo
uk'exwachixik forma de sacarle foto, retrato
uk'uwalixik su forma de engendrar
unojixik inventarlo; invento
urayixik desear
usaqixik declararlo
usik'ixik su llamamiento
utioxixik forma o manera de agradecer
uwachixik vistazo
xb'ixik se dijo
xek'ixik se avergonzaron
xjalwachixik lo cambiaron
xtioxixik le saludaron
b'iroxik cosas
chutijoxik a enseñarle
chutz'onoxik a pedirlo (a)
koxoxik dolor pasivo
lo'oxik caer en manos de...
uk'oqoxik forma de maldecirlo
xab'iroxik cualquier cosa
xot'xik hundido
chkitzukuxik a buscarlos
chutzukuxik a buscarlo (a)
na'al ktzukuxik registrar bien
ukach'uxik su forma de masticar
usujuxik ofrecer
utzukuxik su forma de buscarlo
lo'xik disciplinar con vara/sincho
ulo'xik castigo
chuchayik a pegarle
b'ejmayik forma de andar pasmado
b'ojmayik anda lento, sin ganas
jukmayik arrastrar
kjukmayik su arrastrarse
kejukmayik se arrastran
kekayik están admirando
utayik oír
chukeyik mecerlo (a)
junam k'iyik juntos en crecer
k'iyik crecer
kek'iyik ellos crecen
xek'iyik crecieron
kk'iyik el crecimiento de ellos/ellas
uk'iyik su crecimiento
xk'iyik creció
chukuyik a perdonarlo (a)
chucha'ik a escogerlo
chucha'ik su tiempo de madurar
chula'ik a responderlo
chuya'ik a dar
ela'ik robar
katna'ik te sienten
kya'ik se dan
na'ik sentir
ula'ik forma de responder
uya'ik su entrega (al inicio o en medio de frase u oración)
xojna'ik nos sintieron
xwa'ik comió bien
ji'ik se ahogó
kekub'i'ik se sientan
kek'asi'ik viven
kek'uli'ik ellos se casan
ketiki'ik pueden
kexuki'ik se arrodillan
kink'uli'ik me caso
xixk'uli'ik se casaron ustedes
kk'iji'ik habitar
kojk'uli'ik nos casamos
mixxuki'ik no se arrodillen ustedes
Xatk'uli'ik te casaste
xeitiki'ik ellos pudieron
xekub'i'ik se sentaron
xek'uli'ik se casaron
xiji'ik se arregló; se reparó
xk'uli'ik se casó
xuki'ik se arrodilló
chinto'ik ayudarme
chqato'ik ayudarnos
chulo'ik a comprarlo (a)
chuto'ik a ayudarlo (a)
ko'ik llora
kepo'ik explotan
kepo'ik nacen
kinno'ik lloro
mato'ik no llores
ulo'ik su compra
uto'ik forma de ayuda
xepo'ik nacieron / reventaron (semillas/huevos)
chutu'ik a tomarlo (a)
ktu'ik se bebe; se toma
pink finca
ch'ok sanate (ave)
kkijok recojen (al inicio o en medio de frase u oración)
kojok entramos (al inicio o en medio de frase u oración)
kok bastidor que gira en la punta del palo volador
kok coco
kok entra (al inicio o en medio de frase u oración)
lokok aguado (a), flexible (tortilla, papel)
loklok flexible (palos delgados, ramas pequeñas)
kinok entro (al inicio o en medio de frase u oración)
katusok te corta con cuchillo (al inicio o en medio de frase u oración)
chatok entra, entre
katok entras (al inicio o en medio de frase u oración)
matok no entres (al inicio o en medio de frase u oración)
saq xok especie de plantas
xok entró (al inicio o en medio de frase u oración)
xok garabato
chixok entren (al inicio o en medio de frase u oración)
kixok entran (al inicio o en medio de frase u oración)
ke'ok entran (al inicio o en medio de frase u oración)
xe'ok entraron (al inicio o en medio de frase u oración)
keb' ch'uk dos codos
ch'uk tacaño (a), codo
sotz' kuk ardilla voladora
kuk ardilla
ch'ukuk abultado (a)
katjukuk te arrastras
lukluk flexible, tierno, manejable (árbol; milpa)
muk animal de cuernos pero que no tiene los cuernos
yuk cicatriz
k'
ajyakol ak' negociador de gallinas
ak' gallina; gallo
k'ak' nuevo
lak'ak' papel y tela fina (o); delgado (a)
ink'ak' soy nuevo
pixnak' mezquinos (granos en las manos y en los pies)
pak' cucharón de morro, jícara
rak' su gallina, su gallo
marak' así se dice cuando el elote esta tiernito
sak' saltamontes
chitak' nombre de un lugar
wak' mi gallina, gallo
ek' gallo (planta que crece sobre los árboles)
mijek' no lo jalen (al inicio o en medio de frase u oración)
kujek' lo jala
mek'ek' pestaña curvada
ik' ik' mes a mes
ik' luna
achik' sueño
chik'chik' despeinado
kik' sangre
kalik' lo extiendes (al inicio o en medio de frase u oración)
silik' torniquete
sik' cigarro
sik' grito
k'isik' olor de orina; olor de comida ahumada
pa k'isik' en la cárcel (modismo)
ajsik' fumador
ajsik' gritón
chu'atixik' a detenerlo
kok' fino
k'ok' sabor agradable de comida y otros
chok'ok' tostado
pok' gorgojo
uk' piojo
muk'uk' bien tostado (a)
puk' polvoriento (a)
usuk' forma correcta(correcto)
pusuk' en lo correcto
ixtuk' hipo
l
al clasificador de persona femenina de 0 a 20 años
al pesado (a)
ach'ab'al tu idioma
ajlab'al número
chi'mab'al por prestar
chupsab'al para apagar
elsab'al para sacar
ijlab'al comunitario
jab'al regador, instrumento para regar
jorob'sab'al instrumento para enfriar
kamsab'al instrumento para matar
kuxtab'al herencia
kuxtab'al recuerdo
kuxtab'al natab'al recuerdo (en forma literaria o poética)
k'iysab'al multiplicador, instrumento para crecer
natab'al recuerdo
nawsab'al instrumento para aprender
nimarsab'al instrumento para engrandecer
patab'al nombre de un lugar
ptz'ujtz'ab'al donde cae el agua de lluvia del techo
qajsab'al instrumento para bajar algo
rajlab'al número; capítulo
sab'al lugar o instrumento para tender ropa
sachsab'al instrumento para hacer perder
tab'al instrumento para oír
tzajsab'al instrumento para diminuir
uch'ab'al su voz
yab'al instrumento para depositar algo
atz'ib'b'al tu instrumento para escribir
ralab'b'al ahijado (de la madre)
silab'b'al instrumento para mover algo
jachb'al entregar
kichb'al instrumento para regar
lochb'al cuchara
sachb'al lugar o instrumento para hacer perder a alguien o algo
chuxeb'al al inicio
k'eb'al mercado
pk'eb'al en el mercado
uxeb'al su inicio
loch'b'al instrumento para pelar; actitud de orgullo
mich'b'al instrumento para arrancar (monte)
pach'b'al tapiscador, instrumento para tapiscar
poch'b'al instrumento para hender
puch'b'al instrumento para machacar
ak'ijib'al tu lugar
antib'al antiguo (a)
ch'ukib'al sentadero
ink'ijib'al mi lugar
kixib'al hermanos varones de ellas
kk'ijib'al lugar donde habitan ellos
kub'ib'al sentadero, bancas
k'ijib'al lugar
puk'ijib'al lugar de él / ella (objeto, animal)
qak'ijib'al nuestro lugar
sib'al incensario
tib'al platos
ukub'ib'al su sentadero, su asiento
uk'ijib'al su lugar
utanib'al su detenimiento
arayijb'al tu deseo
chajb'al lavadero
innojb'al mi pensamiento
inrayijb'al mi deseo
kirayijb'al deseo de ellos
kojb'al para poner
k'ojb'al remiendo, parche
lejb'al instrumento para hacer tortillas, tortas
lojb'al instrumento para pintar (brocha, pincel)
mejb'al lugar para arrodillarse
mujb'al instrumento o cosa para hacer sombra
nojb'al idea, conocimiento
pajb'al instrumento para medir
puqajb'al en su bajada
qajb'al instrumento para bajar
rayijb'al deseo
sujb'al lugar donde se hace ofrecimiento, altar
tojb'al instrumento para pagar
umujb'al su sombra
uqajb'al su bajada
urayijb'al su deseo
ch'akb'al instrumento para ganar
likb'al instrumento para sacar líquido
okb'al entrada
pakb'al destapador, instrumento para destapar algo
rokb'al su instrumento para entrar; su entrada
tikb'al sembrador, instrumento que se usa para sembrar
tzakb'al instrumento para coser
yakb'al instrumento para levantar
jek'b'al jalador, instrumento para jalar
nak'b'al pegamento
nuk'b'al instrumento para encender fuego; crear ideas / mentiras
pek'b'al instrumento para doblar hierro
chilb'al porción
b'olb'al calentador; instrumento para calentar, y asar
chulb'al mingitorio, lugar para orinar
elb'al salida
ch'olb'al instrumento para colocar
ilb'al lugar para mirar
kik'olb'al sus casas (modismo)
k'olb'al aguardadero, lugar para guardar
k'ojolb'al ahijado
mi'alb'al hijastra (del padre)
molb'al instrumento para recoger algo
pa relb'al en su salida
qelb'al nuestra salida; nuestro escape
Xolchi'alb'al nombre de un lugar de Cubulco
kemb'al telar, instrumento para tejer
k'amb'al instrumento para traer algo
ximb'al instrumento para amarrar
anb'al instrumento para subir
atinb'al balneario
b'inb'al encaminador, instrumento para caminar
b'ixanb'al cancionero; libro de canciones
etz'anb'al lugar para jugar (campo de fútbol)
ch'ajanb'al lavandero
inkunb'al mi medicina
kenb'al instrumento para moler
kib'inb'al sus andadores (instrumento para caminar)
kunb'al medicina
k'unb'al entrada (de allá para acá); avenida
panb'al instrumento o cosa para protegerse de la lluvia
paqanb'al en dirección
tijonb'al aprendizaje
tikanb'al el terreno donde se siembra
tzunb'al visor, instrumento para ver
tz'onb'al para preguntar
ub'inb'al su caminar
uk'unb'al su arribo
utzunb'al su color
uxlanb'al lugar de descanso
kitob'al lugar de refugio de ellos
tob'al instrumento para protección
utob'al su ayuda
chapb'al instrumento para agarrar
chupb'al apagador, instrumento para apagar
ch'apb'al cuña
ch'upb'al instrumento para pagar
k'upb'al tijera
ripb'al instrumento para extender cosas
b'iqb'al instrumento para desgranar
b'oqb'al arrancador, instrumento para arrancar
chaqb'al instrumento para moler
eqb'al instrumento para cargar
ch'uqb'al tapadera
jaqb'al instrumento para abrir
jeqb'al para principiar
k'oqb'al maldición
muqb'al instrumento para enterrar
oqb'al instrumento para destronchar, desgonzar,
paqb'al sostenedor, instrumento para sostener algo
riqb'al venganza de alguien
saqb'al terminación de la orilla del corte / falda de la mujer indígena cuando lo tiene puesto
siqb'al instrumento para oler
tzuqb'al instrumento para dar de comer
charb'al instrumento para arrastrar
erb'al instrumento para acarrear
kirb'al instrumento para desatar
morb'al inútil
porb'al instrumento, lugar para quemar algo
saqirb'al emblanquecer; amanecer
b'isb'al algo que da pena o que da tristeza
kisb'al sus vellos
kosb'al que da, causa cansancio
mesb'al escoba
osb'al instrumento para aporrear
pisb'al envoltorio
puk'isb'al por último
uk'isb'al su fin, su terminación
atb'al instrumento para cortar, para detener
chetb'al cortador, instrumento para cortar
k'otb'al excavador, instrumento para excavar
k'otb'al lugar donde se puede excavar algo
k'utb'al mostrador, instrumento para enseñar, mostrar algo
petb'al salida (de allá para acá)
u'atb'al para detener
jat'b'al apretador, instrumento para apretar
lot'b'al lugar adecuado para atrapar algo o alguien
lut'b'al instrumento para juntar extremos paralelos
kitzb'al pringador, persona que pringa
k'atzb'al instrumento para cortar
b'atz'b'al enrollador, instrumento para enrollar
etz'b'al juguete
latz'b'al colador
jyub'al terreno específico de siembra de...
ach'awb'al tu voz
ch'awb'al instrumento para hablar
inch'awb'al mi voz
kich'awb'al sus hablas
pwik'awb'al en pasar
qach'awb'al nuestra habla, idioma
uch'awb'al su habla; su idioma
k'exb'al guacal que usan las mujeres en vez de un canastillo, cuando van de compras
k'exb'al tocayo
k'oxb'al instrumento para picar verduras
muxb'al instrumento para nadar; piscina
paxb'al instrumento para quebrar algo
ralaxb'al lugar donde nace
tioxb'al agradecimiento
ch'ayb'al instrumento para apelmazar
ja'b'al regable
keyb'al colador
kiwayb'al lugar donde comen
kuyb'al un medio para perdonar
k'ayb'al tienda; lugar, instrumento para vender
k'iyb'al crecimiento
k'oyb'al instrumento exclusivo para hacer puntas, pelar cocos, etc
lo'b'al es el medio para comprar algo
pa'b'al instrumento para rajar algo
pk'ayb'al en la tienda
ti'b'al comida
tu'b'al vaso; copa; taza instrumento para beber
jal mazorca
chajal guardián
punik'ajal en el centro de ella o él (animal o cosa)
rijal vejez
raxjal maíz camagua
wa'jal hambre (de escasez)
ixtapakal frijol (especie de frijol)
ak'al ciénaga
ak'al niño
awak'al tu hijo
iwak'al sus hijos
kak'al sus hijos
k'ak'al todavía joven
nab'e ak'al primer hijo (a), primogénito (a)
qak'al nuestro hijo (a)
rak'al su hijo (a)
wak'al mi hijo (a)
sik'al árbol resino
k'alk'al plantas sin hojas
alal familiar
atzalal pecado (en palabras poéticas)
awachalal tu familiar
ix alal son familiares
kachalal sus familiares
k'alal cañas de azúcar y milpas sin hojas
malal bien cabal, bien exacto
oj alal somos familiares
qachalal nuestros parientes
rachalal parentesco
wachalal mi pariente
ujelal su sabor
kok'ilal despacio
ch'ujlal locura
pu'ijlal en su día
u'ijlal tiempo de....
u'eslal hierba de...
inti'lal mi carne
uche'lal madera de...
ak'aslemal tu vida
ik'aslemal sus vidas
ink'aslemal mi vida
kikotemal alegría
kik'aslemal sus vidas
k'aslemal vida
memal mudez
pink'aslemal en mi vida
qakikotemal nuestra alegría
qak'aslemal nuestra vida
uk'aslemal su vida
iximal en maíz
k-e chunimal se empeorara
unimal lo grande que es
achomal tu belleza
b'eyomal riqueza
chomal belleza
inb'eyomal mi riqueza
ub'eyomal su riqueza
uchomal su belleza
rismal plumaje
awumal por ti, por tu culpa.
kumal por ellos
qumal por nosotros
rumal por
wumal por mí
manal desorden
uk'atanal su sudor
aj Rab'inal de Rabinal
Rab'inal Rabinal
ujoronal su frescura
chkijunal cada uno de ellos
jujunal de uno en uno
palpal rasguñado (a), arañado (a)
ral diminutivo
aj waral de aquí
waral aquí
koral cerco
sal caspa
salsal jiotoso (a)
Tal apellido de persona
yatal fue dado (al inicio o en medio de frase u oración
tz'ib'tal inscrito, escrito
retal señal
juch'tal rayado
utinimital pueblo de...
kojtal lo han entrado; lo puesto (al inicio o en medio de frase u oración)
chaptal agarrado (a) por alguien
intaqtal me han mandado
ixtaqtal son mandados
je taqtal son mandados (al inicio o en medio de frase u oración)
taqtal ha sido enviado (a)
k'uttal enseñado (al inicio o en medio de frase u oración)
koxtal costal
kuytal ha sido perdonado (al inicio o en medio de frase u oración)
pintzal a mi lado
putzal en el lado (de él / ella)
chutz'al junto a
wal soplador
alkawal cobrador de impuestos
nawal espíritu
utewal su aire
ajwal señor; jefe
Qajwal nuestro supremo padre
rajwal su señor
rajchak i Ajwal ángel
wajwal mi superior/mi chios
alk'uwal familia
awalk'uwal tu familia
kalk'uwal sus familias
qalk'uwal nuestra familia
ralk'uwal su familia
walk'uwal mi familia
awoywal tu enojo
oywal enojo; cólera
qoywal nuestro enojo
roywal su enojo
uwa'al su jugo, su líquido
ajk'amb'eyal guiador
chunab'eyal en la primera
unab'eyal en su primera
ali'al a escondidas
ami'al tu hija
ani'al a escondidas
inmi'al mi hija
je uk'iyal son muchos (as)
kiyal su dulzura
kik'iyal sus muchas abundancias
kimi'al sus hijas
k'iyal muchedumbre
mi'al hija (del padre)
puk'iyal en su mayoría
uk'iyal forma de multiplicarse(su abundancia)
umi'al su hija(en cuanto al hombre)
xolk'iyal en medio de muchos
el viejo (a) (cosas)
jel sabroso (a)
iwonojel todos ustedes
kojel salimos (al inicio o en medio de frase u oración)
konojel todos (as) ellos (as)
mojel no salgamos (al inicio o en medio de frase u oración)
qonojel todos nosotros (as)
ronojel todo
kel sale (al inicio o en medio de frase u oración)
utikel está solo
miskel axila
pumiskel en su axila
atukel estás solo (a)
intukel estoy solo
k'el perico
ak'el taxca
akik'el tu sangre
inkik'el mi sangre
kikik'el sus sangres
pukik'el en la sangre de él/ella
ukik'el su sangre
k'uxk'el especie de planta parecida al cerezo
lel sombrero
selel bien a plomo, bien nivelado
chuk'ulel al lado de...
k'ulel cónyuge (modismo)
ab'anel celoso (a)
achnimanel acompañador
ajk'aqanel tirador
ajlanel contador
ajnanel adivino (a)
ajtikanel sembrador
ajyanel persona encargada de dar o entregar la novia al novio a la hora de una pedida
ajyakanel levantador
b'iqanel desgranador
chi'manel prestador
elsanel sacador
etamanel conocedor (a)
etz'anel jugador
ch'ach'anel criticador
ch'ajanel persona que lava
ch'akanel triunfador; ganador
ch'apanel reclutador
ch'ayanel golpeador
ch'ich'anel molestador, persona que molesta
ch'ikanel sembrador de estacas o botante
ilanel mirador
jachanel entregador
jarsanel desgastador
jech'ab'sanel desviador (a), persona que desvía
jek'anel jalador (a)
jeqanel iniciador, alguien que inicia
jikanel masajista
junmanel bromista
kemanel tejedor
kichanel regador, persona que riega
kub'sanel consolador
kunanel doctor (a) curandero (a)
k'amanel persona que se dedica en traer algo
k'aqanel tirador
k'asanel deudor (a)
k'astanel despertador
k'atanel quemador; boca aguada, chismoso
k'isanel persona que termina algo
k'itsanel persona que cría un bebé o animal
majanel arrebatador (a)
mesanel barrendero (a)
mich'anel arrancador de monte
muxanel nadador (a)
nimanel el que dialoga en la ceremonia
nimarsanel engrandecedor, persona que engrandece
ob'sanel disminuidor
ojmanel músico (a), persona que ejecuta música
ok'anel cuidador (a) (de la familia)
oqxanel persona que encarga una encomienda a otro (a)
pajanel medidor (a)
pilanel destazador (a)
qajsanel persona que baja cualquier cosa
qasanel contribuyente
sachsanel perdedor (a) hombre / mujer de perdición
silab'sanel persona destinado para mover algo
taqanel persona que da mandados
tz'isanel costurera
ximanel persona que amarra
oy-enel persona que espera
ajb'inel visitante
b'inel/ajb'inel visitante
chojinel tostador
ch'opinel pellizcador
jalwachinel cambiador
k'ak'alinel espía
k'ayinel vendedor
k'exwachinel copión (a); dibujante
oqinel destronchador, (a) desgonzador (a), zafador (a)
osinel persona que aporrea
qapinel mordedor (a)
rayinel codicioso
saqinel persona que declara algo, que explica
xinel salí
ajmolonel segador
ajtijonel maestro
ajt'oronel mentiroso
ajtz'ononel pedidor
ch'ob'onel pensador
ch'olonel colocador, persona que coloca
intijonel mi maestro
kojonel recepcionista
k'ojonel alguien que remienda
k'olonel guardador
k'otonel excavador (persona que excava)
lo'onel comprador (a)
mokonel contratista de mozos
molonel recogedor; segador
tijonel maestro (a)
ch'upunel cortador
kuyunel perdonador (a)
k'utunel maestro (a)
lab'unel agorero, el del mal agüero
muqunel enterrador (a)
sipel enfermedad de roncha grande
chixjeqel vivan (al inicio o en medio de frase u oración)
jeqel viviendo
je jeqel son establecidos
xkiqel le desobedecieron
ab'arel borracho (a)
je ab'arel son borrachos
kixamprel sus sombreros
sel guacal pintado de diversos colores
chatel quítate, quítese
katel sales (al inicio o en medio de frase u oración)
malkatel andador (a); paseador (a); turista
itzel diablo
Wel Manuel (a)
alaxel nacido en casa
alib'xel nuera
chuchxel madre de familia
k'exel repuesto
pik'exel en vez de ustedes
puk'exel en vez de él, en lugar de él (personas que sustituye)
qak'exel nuestro reemplazo, nuestro sustituto
uk'exel su reemplazo, su sustituto
chixel quítense (al inicio o en medio de frase u oración)
kixel salen
alk'uwalxel hijo
qajawxel padre
cha'xel menor
ji'xel yerno
ajke'el molendera
chuxe'el anterior
ke'el salen (ellos)
rajke'el su molendera, su mandadera, su esclava
xe'el salieron
Anchi'el Canchel
Miyel Miguel
il susto
kakab'il de dos en dos
yob'il enfermedad
pechil costilla
b'ichil mazorca fácil de desgranar
chilchil pandereta
kuchil cuchillo
ch'il delicado, chillón
rib'och'il su vena
ajchajil guardián de...
cholajil en filas
itzob'ajil sus grupos
ixutzob'ajil ustedes son grupos de él
kitzob'ajil sus grupos
k'ajil en polvo
lemajil generación
pajil tomado (a) en cuenta
rajil precio
tzob'ajil por grupo
ulemajil su generación
utzob'ajil su grupo, su congregación
awachijil tu esposo, tu marido
chrijil después de...
iwachijil sus maridos
kachijil sus maridos
rachijil esposo
wachijil mi esposo
yijil esta preparado
uch'ojil su reclamo
usipojil su hinchazón
b'akil novilla
inb'akil mi novilla
kkil lo miran (al inicio o en medio de frase u oración)
chu'onkil decho lo hizo
kik'ulankil sus casamientos
k'ulankil casamiento, boda, enlace matrimonial
onkil de hecho
uk'ulankil su casamiento
u'onkil hacerlo
katkil te ven (al inicio o en medio de frase u oración)
xkil lo vieron (al inicio o en medio de frase u oración)
chub'ixkil decirlo
ub'ixkil decir
rik'il menstruación
k'ilk'il frijol en caldo medio cocido
kok'il despacio
chkik'ak'alil en su juventud
jujunalil uno por uno
nawalil espiritualidad
ralil peso
retalil obedecer, hacer caso
retz'b'alil adorno, su
riqb'alil venganza
uchomalil su belleza, su hermosura
utojb'alil su pago
kilil suelto (maíz, etc.)
k'ilil bien tostado (maíz, café, arroz)
pilil muy resbaloso (a)
tzilil onomatepeya de sonido agudo, metálico
k'axk'olil penalidad
qulil sonido
ch'umil estrella
k'anil bravura
malkanil viudez
kichikopil especies de animales
inb'aqil mi hueso
kib'aqil sus huesos
kinimaqil jefe de ellos
pub'aqil en el hueso de él, de ella
qab'aqil nuestro hueso
saqil honesto; cierto; verdad
ub'aqil su hueso
unimaqil los líderes
winaqil personal
kqil lo vemos (al inicio o en medio de frase u oración)
awixoqil tu mujer, tu esposa
kixoqil sus esposas
prixoqil para su mujer
rixoqil su esposa
wixoqil mi esposa
ril una acción predeterminada
keril los mira (al inicio o en medio de frase u oración)
xeril los vieron
kril lo ve (al inicio o en medio de frase u oración)
natril ladrillo
xril lo vio (al inicio o en medio de frase u oración)
k'osil enano (a) efecto y resultado de serlo
najtil distancia
unajtil lo lejano que es
atzil superioridad
aj atzil administrador
aj-atzil jefe
iwaj-atzil sus jefes
kaj-atzil sus jefes, sus mayores
utzil su bendición
awutzil tu bendición
rutzil calidad, primera clase; fino (cosas)
tz'il basura
kawil miras (al inicio o en medio de frase u oración)
b'iwil inteligencia
kiwil lo miran (al inicio o en medio de frase u oración)
xiwil lo vieron (al inicio o en medio de frase u oración)
kwil lo veo (al inicio o en medio de frase u oración)
kowil esfuerzo; apoyo
kikowil sus fuerzas
ukowil su valor
xwil lo miré (al inicio o en medio de frase u oración)
kixwil los veo (a Uds.)
raxil crudo (güisquil, jocote, ayote)
ajprexil preso
prexil cárcel, presidio
ixtixil calcañar
rixtixil su talón
xilxil roto (a) en tiras (ropa, hojas, papel)
kijayil sus semillas
rijayil semilla, su género (clase, tipo)
b'uyil necedad
chuyil en heder
awachi'il tu compañero
kachi'il sus compañeros
qachi'il nuestro compañero
rachi'il compañero (a)
wachi'il mi compañero (a)
k-il lo ven (al inicio o en medio de frase u oración)
ol chele
ol trementina; brea; resina
cholchol gradas con dirección hacia arriba
ch'ol chile de caballo
pich'ol rebuscar, picholear
u'ijol luchar/ su día
ak'ojol tu hijo
k'ojol hijo
uk'ojol su hijo varón(en cuanto al hombre)
kolkol embarrado
chokol espinas (especie de)
ixkol intestinos, tripas
rixkol su intestino
k'olk'ol rizo, colocho
uk'axk'ol su dolor
lol esperanza (insecto)
Lol Lolo
ilol cuidador (a) (al inicio o en medio de frase u oración)
cholol bien en filas
amol gusano
je k'amol los traedores, los que traen
rachaq amol excremento de gusano
xamol lo recogiste (al inicio o en medio de frase u oración)
kkimol recogen; juntan (ellos/ellas)
upimol su grosor
xkimol lo juntaron
kinmol recojo (al inicio o en medio de frase u oración)
xinmol recogí
insaqmol mi huevo
kisaqmol sus huevos
saqmol huevo
kumol lo junta; lo reúne
xumol lo recogió (al inicio o en medio de frase u oración)
anol hacedor
aj-anol hacedor
pol recocido (a) reventado (a) (maíz, frijol)
sipol hinchado
tol recipiente de calabaza
atol partícula que va siempre antes de un agentivo, como de oficio o profesión
je atol son cortadores
ki'atol sus cortadores (al inicio o en medio de frase u oración)
kotz'ol está acostado (al inicio o en medio de frase u oración)
chqaxol en medio de nosotros
qaxol espacio entre nosotros
chixol en medio de ustedes
chkixol en medio de ellos
kixol en medio de ellos
uxol espacio entre una y otra cosa
chuxol en medio
ajch'ayol fundidor de metales
ya'ol dador
xo'ol lodo
chat-ol estar (al inicio o en medio de frase u oración)
chix-ol estén (al inicio o en medio de frase u oración)
ul derrumbe
aj k'ub'ul de Cubulco
k'ub'ul Cubulco
t'ub'ul amontonado (al inicio o en medio de frase u oración)
rachul mal de orina
ch'ulch'ul especie de ave
jul hoyo
ajsujul ofrecedor
sujul ofrecedor de algo
kul sentado (al inicio o en medio de frase u oración)
ach'akul tu cuerpo
inch'akul mi cuerpo
kich'akul sus cuerpos
puch'akul en el cuerpo de él, de ella
qach'akul nuestro cuerpo
uch'akul su cuerpo
chatkul siéntate (al inicio o en medio de frase u oración)
chixkul siéntense (al inicio o en medio de frase u oración)
k'ul trapo
suk'ul recto (a) (al inicio o en medio de frase u oración)
mulul jícara (recipiente para llevar la semilla que se siembra)
mul terraza para cultivo
ukamul por segunda vez
imul conejo
chimul chimul (nombre de un lugar cerca del rastro municipal)
kajmul cuatro veces
almul medida que contiene doce libras y media
k'iyalmul muchas veces
musmul llovizna
jumul una vez
uroxmul por tercera vez
qul cuello
aqul tu pescuezo
chaqul en tu cuello
chaqul en tu responsabilidad
chqaqul responsabilidad (en nuestra)
chinqul en mi cuello
chinqul en mi responsabilidad
uqul su cuello, su pescuezo
chuqul en su cuello; en su responsabilidad
rij uqul tras de la nuca
xul pito/gorgorito
axul anacate, rebozuelo (hongo)
cha'ul escoger
xe'ul debajo del derrumbe
chi'ul nombre de un lugar
xki'ul lo escogieron
ajyu'ul cuidador de...
ku'ul trapo
su'ul banano, guineo
usu'ul su guineo; su banano
xu'ul lo escogió
m
kem am telaraña
am araña
qatz'ib'am hemos escrito
utz'ib'am lo ha escrito
ayijb'am lo has preparado
kiyijb'am lo han preparado (ellos/ellas)
mejb'am lo han arrodillado (a)
uyijb'am lo ha preparado
yijb'am ha sido preparado
luk'b'am está amontonado (a)
pak'b'am lo han puesto boca arriba
k'ulb'am casado (a) por alguien o por algo
remb'am empozado (a)
sanb'am lo han desnudado (a) (modismo)
ujupb'am lo ha embrocado
chiqb'am medio introducido en algo
k'asb'am lo han vivido; lo han mantenido
setb'am lo dejaron redondo
lut'b'am está juntado (puntas paralelas)
kotz'b'am lo han acostado
chub'am escupido
inkub'am me han sentado
kub'am lo/la han sentado
ukub'am lo ha sentado
recham su cuñado (de mujer)
chapcham tentado (a)
je ch'am son limpios
ch'am ácido
ch'am limpio
ch'ich'am ave que se come a los tepocates
kakam muere (al inicio o en medio de frase u oración)
kekam mueren (al inicio o en medio de frase u oración)
kekam se mueren
xekam se murieron (al inicio o en medio de frase u oración)
kojkam nos morimos (al inicio o en medio de frase u oración)
xolkam vino a morir (al inicio o en medio de frase u oración)
kinkam me muero
katkam te mueres (al inicio o en medio de frase u oración)
xkam murió (al inicio o en medio de frase u oración)
kixkam mueren (al inicio o en medio de frase u oración)
k'am pita
kak'am lo tomas, lo agarras
kqak'am lo tomamos (apropiarse de una cosa)
kkik'am lo agarran; lo toman
xik'am ustedes lo tomaron
xkik'am lo agarraron; lo tomaron (al inicio o en medio de frase u oración)
kk'am lo agarran; lo toman
k'amk'am fibroso (a) (aguacate, zapote, yuca)
kink'am lo agarro; lo tomo
xeink'am los tomé
xixink'am los tomé a ustedes(al inicio o en medio de frase u oración)
ok'am capturado (a), arrestado (a)
je ok'am son llevados
kok'am lo llevan
rok'am lo tiene en su poder
wok'am lo llevo
k'upk'am está cortado (papel, trapo)
k'otk'am excavado varias veces (lugar que ha sido...)
kuk'am lo tienen
keuk'am él los toma; él los agarra
kinuk'am me recibe (al inicio o en medio de frase u oración)
kojuk'am nos lleva él/ella (al inicio o en medio de frase u oración)
xuk'am lo agarró (al inicio o en medio de frase u oración)
xeuk'am los tomó
xk'am murió (al inicio o en medio de frase u oración)
k'uxk'am está mascado (a)
ajtz'alam carpintero
b'alam tigre
qatz'alam nuestra tabla
tz'alam tabla
je rachi'ilam es acompañado
rachi'ilam acompañado por...
k'uxlam ha sido cuidado
mam anciano
amam tu abuelo
etamam sabido
qamam nuestro abuelo
qatit qamam nuestros antepasados; nuestros abuelos
imam biznietos
achnimam acompañado
kimam sus abuelos
inmam mi abuelo; mi marido
umam su abuelo
ri umam su nieto (a)
qachi'mam hemos prestado
ukanam lo ha dejado
enam ida
u'enam su ida
junam junto
rixnam cuñada de él
pam estómago
chapam dentro de tu estómago
sipam regalado
upam su estómago de él/ella
chupam dentro
naj upam profundo, abismo, zanjón
reqam lo (a) tiene cargado (a)
reqam lo tiene cargado
ajwaram dormilón
saq waram medio dormido (a)
waram sueño
kikram lo llevan sobre sus cabezas
rikram lo tiene cargado sobre la cabeza
ukub'sam lo ha tranquilizado (al inicio o en medio de frase u oración)
inawesam me has sacado
inresam me ha sacado
je resam los ha sacado
kesam lo han sacado
resam lo ha sacado
oksam lo han entrado
elsam sacado
kitzaqsam lo han perdido
siqsam olido varias veces
unimarsam lo ha engrandecido
nawsam instruido (a)
mi'sam está calentado (a)
saysam hamaqueado, mecido
k'astam despertado (a)
kutam tronco
kuxtam ha sido recordado; recordado (a)
inawo'tam me has soltado
iwo'tam ustedes lo han dejado
tzam nariz
utzam su nariz
aj-ok'al utzam encargado
jisis utzam puntiagudo (a)
putzam en su nariz (de él / ella)
pur putzam mocoso
atz'am sal
k'achatz'am salada
patz'am nombre de un lugar geográfico
awuwam lo has escondido
wuwam lo he escondido
aweta'am lo sabes
keta'am saben
qeta'am sabemos
reta'am lo sabe
weta'am sé
el-am robado (a)
ch'ukb'em lo tienen sentado (a)
chilb'em encargado (de encargar)
kotz'olb'em acostado (a) sobre algo
kulb'em está debajo como sentadero
uchilb'em lo ha encargado
kunb'em curado (a) con algo
chapb'em usado (a)
k'otb'em instrumento con lo que se ha excavado
chem chema (nombre de persona)
kem tejido (al inicio o en medio de frase u oración)
rekem abajo de
ikem abajo
k'a ikem hasta abajo
kemkem todo raleado
tzalem acompañado por alguien
utzalem va a la par de ello/él
ch'elem llevado del brazo
jeqelem permanencia
kijeqelem sus permanencias
tikilem poder hacer algo
uyijilem forma de prepararlo
olem estar
kotz'olem acción y efecto de acostar
mololem ingredientes, cosas no especificadas
puyulem acción y efecto de echarse (animales de cuatro patas)
ukulem su forma de sentarse
mem mudo (a)
chemem rebosante
pa'anem corriendo
uxlanem descansar
etz'enem jugar (al inicio o en medio de frase u oración)
ketz'enem sus juegos
atinem bañar
charem arrastrado
erem acarreado
tem banca
utem su banca
lot'em atrapado (a); arrinconado (a)
at roy-em te está esperando
qoy-em lo estamos esperando
roy-em lo ha esperado; lo está esperando
woy-em lo estoy esperando
ab'im has dicho
rab'im laso, pita estirada en una forma horizontal
wiqab'im derecha
inb'im lo he dicho
k'ob'im boquete hecho
ub'im ha dicho
chim matate
inujalwachim me ha cambiado
jalwachim cambiado
chimchim malla
raqch'im está roto (tela, papel)
b'ajim apretado
inchajim lo he cuidado
wajim fino, de calidad
chojim bien tostado pero no quemado
ch'ojim reclamado/peleado
kinojim lo han inventado
nojim creado (a)
rakim arañazo (en la piel)
b'ukim envuelto
k'im paja
sik'im llamado por alguien
je uk'uwalim los ha engendrado
palim está rasguñado (a)
silim medio cocido (a) (carne)
polim se ha metido en agua hirviendo por un momento
ch'amim burlado
nim grande
oqxanim encomendado (a)
pim grueso (a)
utz'apim lo ha cerrado
u'ipim lo ha pellizcado
k'upim está cortado (a)
qupim está cortado (a) con tijeras
pwaqim está sobornado (a)
raqim reventado, roto (lazo, alambre, pitas)
saqim declarado; explicado
oqim está destronchado, desgonzado, zafado
pasim está envuelto (a)
osim está aporreado (a)
sutim circulado
jat'im apretado
k'atzim cortado
natzim mordisqueado
itzim contagiado
mutz'im lo han quebrado (vidrio)
qajawim padre de generaciones
paxim está quebrado (a)
raxim mordido
ixim maíz
moxim izquierdo (a)
ajya'ol cha'im prestamista
cha'im prestar
chwa'im en comer
k'ayim vendido
wa'im comer
alab'om muchachos
ach'ob'om lo has pensado
ch'ob'om pensado
inch'ob'om he pensado
qach'ob'om hemos pensado
chom bonito
injachom lo he apartado; lo he dejado
jachom entregado
sachom lo han perdido (a)
ujachom lo ha entregado
inuchom me ha escogido
jach'om tapiscado
mich'om arrancado (monte)
ch'ajom lavado
pajom está medido (a), pesado (a)
qamajom hemos quitado
umajom lo ha quitado
kich'ijom han aguantado
tzijom encendido
ojom instrumento musical; marimba
atojom le has pagado
inkojom lo he creído
kojom lo han entrado
k'ojom está remendado (a)
qakojom hemos creído
ukojom lo ha creído
utojom lo ha pagado
ch'akom ganado
ich'akom lo han ganado
kich'akom lo han ganado
pakom está destapado (a), descubierto (a)
tzakom cosido; elote cocido en olla
ch'ikom elegido
ch'ikom puyado
jikom sobado (a)
kitikom han sembrado
tikom ha sido sembrado
utikom lo ha sembrado
mokom mozo
umokom su mozo
jek'om jalado (a)
alik'om lo has extendido
sik'om encontrado
jok'om molido
ilom lo han visto
iwilom los han visto (a ustedes)
pilom destazado (a)
rilom visto, lo ha
wilom he visto
ajolom tu cabeza
b'olom asado
ch'olom pelado
imolom lo han recogido
k'olom algo guardado
pqajolom en nuestra cabeza
pujolom en la mente de él, de ella
qolom está restregado (a) (jalando)
qajolom nuestra cabeza
qamolom hemos recogido
ujolom su cabeza
umolom lo ha recogido
jamom vaciado
kik'amom lo han tomado
ramom cortado (por los animales herbívoros)
kemom tejido
anom ha sido hecho
i'anom lo han hecho ustedes
je u'anom los ha hecho
ki'anom han hecho
u'anom ha hecho
in-anom lo he hecho
pom palo de pom
qapom está aspirado (a)
ulapom lo ha contado
atintaqom te he mandado
ixintaqom ustedes son mis siervos
ixutaqom ustedes son siervos de él
jaqom abierto
kik'aqom lo han tirado
kitzaqom sus pérdidas
k'aqom tirado (a)
tutaqom te ha mandado
uk'aqom lo que está tirado
utaqom lo ha mandado
ujeqom lo ha iniciado
b'iqom se ha desgranado
inriqom he encontrado
kiriqom lo han encontrado
riqom está encontrado él / ella
uriqom lo ha encontrado
b'oqom arrancado (árbol)
k'oqom maldito, maldecido
kirom lo suelto
porom está quemado (a)
ink'asom he fiado
k'asom fiado
mesom han barrido (a)
t'isom cosido
qatom hemos escuchado
uk'atom ha quemado
chetom cortado
kitom han oído
altom muchachas
chi k'otom orilla del pozo
k'otom pozo; está escarbado
inutom me ha ayudado
b'atz'om enrollado
u'axom su dolor
k'oxom cortado (a) (huesos)
k'oxom Coxón (caserío)
aya'om lo has dado
incha'om lo he escogido
inuya'om me ha entregado
inya'om lo he entregado
kiya'om lo han dado (ellos/ellas)
sa'om extendido (a); asoleado
sayom hamaqueado
uya'om lo ha dado
b'eyom adinerado
ili'om lo han visto
ri'om lamido
k'oyom está raspado
lo'om comprado (a)
pach'um trenzado (a)
usujum lo ha ofrecido
kitzukum lo han buscado
k'um ayote
nuk'um creado; juntado ideas
chalum cuxin
chulum orinado (a)
ch'upum cortado
la'pum prensado
equm oscuro
ch'uqum tapado (a)
uch'uqum lo ha cubierto
b'arum retorcida (pita)
b'usum doblado
tusum esquivado
kik'utum lo han enseñado
uk'utum lo ha enseñado
paqb'al tz'um brazier
tz'um cuero
tz'um pechos de la mujer
atz'um flor de ayote
atz'um tu pecho
latz'um colada (o); dado lo último que quedó de algo
utz'um pecho de la mujer(su mama)
xum antojado
quxum mordido
pu'um está disuelto (a) (cualquier cosa en el agua)
n
an amarillo
aj Kob'an de Cobán
kob'an canastillo
jub'an otros
kub'an canastillo
ixch'an tepocate
ixtu', ixch'an tepocate
kech'ajan lavan (al inicio o en medio de frase u oración)
k'as kan vivo, de los que ya murieron (medi de frase/oración)
ikan tío
kattikan siembras (al inicio o en medio de frase u oración)
rikan su tío
wikan mi tío
alkan concuñas
awachalkan tu concuña
malkan viudo (a)
rachalkan concuñas
k'an bravo
lan hilo de lana
kalan da a luz (al inicio o en medio de frase u oración)
kixqelan desobedecen (al inicio o en medio de frase u oración)
mixqelan no desobedecen ustedes
xixqelan desobedecieron ustedes
ruplan avión
kaxlan extranjero
kojuxlan descansamos
pa kaxlan en castellano
xuxlan descansó (al inicio o en medio de frase u oración)
man porque
kakeman está tejiendo
nan mamá; señora
anan tu mamá
inan sus mamás
innan mi mamá
unan su mamá de él/ella
pan hacia adelante (partícula direccional) (al inicio o en medio de frase u oración)
chatlapan habla (al inicio o en medio de frase u oración)
katlapan hablas (al inicio o en medio de frase u oración)
kechapan agarran (al inicio o en medio de frase u oración)
kelapan hablando (ellos) (al inicio o en medio de frase u oración)
kinlapan hablo
klapan platica él/ella
kojlapan hablamos; dialogamos
xelapan hablaron (al inicio o en medio de frase u oración)
xlapan habló (al inicio o en medio de frase u oración)
xojlapan hablamos
ixpak'pan gallina ciega
aqan poste
chiraqan en sus pies
kaqan sus pies
kab'raqan temblor
kina' che' raqan arvejas, alverjas
naj raqan largo (a)
raqan su pie
waqan mi pie
eqan carga
kajeqan comienza (al inicio o en medio de frase u oración)
kixjeqan comienzan
weqan mi carga
xjeqan comenzó
qasan contribución
kt'isan él cose
tan prontitud (adverbio de modo)
ma Tan la cabeza del primer hombre que murió en Cubulco la cual está guardada en la glesia católica de este municipio
ke tan de ellos por un momento presente
xalax tan nació luego
ajpatan servicial
kipatan sus privilegios
k'atan caliente
patan de alto rango social
patan mecapal
pupatan en su liderazgo de él o de ella; en su puesto de autoridad
ketan oyen (al inicio o en medio de frase u oración)
patz'an caña de milpa
ketz'an juega (él/ella) (al inicio o en medio de frase u oración)
ke'etz'an juegan (al inicio o en medio de frase u oración)
mixetz'an no jueguen ustedes
Wan Juan
Wan Juana
sawan sábana
siwan barranco
xan adobe
xan zancudo
maxan hojas de sal
chojb'ixan cantemos (al inicio o en medio de frase u oración)
oqxan encomienda
kemuxan ellos nadan (al inicio o en medio de frase u oración)
Yan Laureano
ka'an lo haces (al inicio o en medio de frase u oración)
kqa'an hacemos (al inicio o en medio de frase u oración)
ma'an no hagas
xa'an hiciste (al inicio o en medio de frase u oración)
xqa'an lo hicimos (al inicio o en medio de frase u oración)
ki'an hacen ustedes
kki'an lo hacen (al inicio o en medio de frase u oración)
mi'an no hagan ustedes
xi'an hicieron ustedes
xki'an lo hicieron (al inicio o en medio de frase u oración)
ku'an lo hace (al inicio o en medio de frase u oración)
xu'an lo hizo (al inicio o en medio de frase u oración)
xeu'an los hizo (al inicio o en medio de frase u oración)
k-an lo haces (al inicio o en medio de frase u oración)
kin-an lo hago (al inicio o en medio de frase u oración)
xin-an hice
chob'en choben (nombre de un lugar)
ch'eken zompopo
Len Magdalena
matalen nombre de un lugar
eqlen echarle el muerto (expresión)
ch'enen mojado
saq ch'enen medio mojado (a)
qapen nuestro esfuerzo
tojpen sufrimientos
open agua para mojar la masa cuando se tortea
upen agua para remojar las manos para tortear
chattaqen mira, mire (al inicio o en medio de frase u oración)
xtaqen miró (al inicio o en medio de frase u oración)
teren gallo
tosen docena
arawen yerba buena
in yo (pronombre libre)
kab'in camina
rab'in rabinalense
keb'in caminan (al inicio o en medio de frase u oración)
chojb'in caminemos (al inicio o en medio de frase u oración)
kinb'in camino (al inicio o en medio de frase u oración)
xinb'in caminé
chatb'in camina, camine
chixb'in caminen (al inicio o en medio de frase u oración)
je pachin quiénes
pachin quién
xapachin cualquiera (al inicio o en medio de frase u oración)
chinchin campanilla
chewalch'in brillen (que)
kwalch'in brilla (al inicio o en medio de frase u oración)
kattijin estás... (al inicio o en medio de frase u oración)
ketijin están haciendo algo...
kintijin estoy (al inicio o en medio de frase u oración)
kixtijin están (al inicio o en medio de frase u oración)
kojtijin estamos haciendo... (al inicio o en medio de frase u oración)
ktijin esta haciendo (al inicio o en medio de frase u oración)
tijin haciendo
kech'ojin protestan
an tz'ikin chorcha (especie de pájaro)
axikin tataranieto (a), tu
axikin tu oreja
ixikin sus orejas
kixikin sus orejas
muq xikin descendiente
qaxikin nuestra oreja; nuestro (a) bisnieto (a)
tz'ikin pájaro
uxikin su oreja
ksik'in el grita
xesik'in gritaron (al inicio o en medio de frase u oración)
pilin resbaloso (a)
k-aljin se ve (al inicio o en medio de frase u oración)
k-ajlin se ve
xkimin lo metieron
xumin lo metió (al inicio o en medio de frase u oración)
nin mal olor (sangre, huevo)
ch'inin bien sonoro
chapin violador (a), ladrón (a),
chikirin chiquirín
b'esin vecino
Tin Martín
uxaltin su sartén
xaltin sartén
ch'utin pequeño (a)
inch'utin soy pequeño
xsutin dio vueltas alrededor (al inicio o en medio de frase u oración)
kutzin lo termina (al inicio o en medio de frase u oración)
kojutzin terminamos
xutzin lo terminó (al inicio o en medio de frase u oración)
xojutzin terminamos (al inicio o en medio de frase u oración)
chixrajawin señoreen
kerajawin se enseñorean
krajawin señorea
kixtioxin agradecen ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
yin yo
ayin lagarto
kek'ayin ellos venden
kkiyin lo tientan ellos/ellas
mi'in caliente
saq mi'in tibio, medio caliente
xab'on jabón
akajon tu caja
ch'ajon diversas cosas para lavar
kajon cajón
ktzijon noticiando (al inicio o en medio de frase u oración)
chixkojon obedezcan (al inicio o en medio de frase u oración)
kinkojon obedezco (al inicio o en medio de frase u oración)
kixkojon creen (al inicio o en medio de frase u oración)
kkojon obediente (al inicio o en medio de frase u oración)
kojkojon obedecemos
xatkojon obedeciste
xkojon obedeció (al inicio o en medio de frase u oración)
atikon tu siembra
tikon sembrado
tz'okon bijagua (planta)
ilon cuidador (a) (al inicio o en medio de frase u oración)
kmolon recoge él/ella
xmolon recogió
Simon apellido de maya de Cubulcol
komon aldea
kikomon sus comunidades
momon niño (a) gordito (a)
pikomon en la comunidad de ustedes
pinkomon en mi comunidad
pqakomon en nuestra comunidad
qakomon nuestra comunidad
ukomon su comunidad
kin-on me basta; me convierto (al inicio o en medio de frase u oración)
onon grueso y tierno (tallo de planta)
insipon mi regalo
kisipon sus regalos
sipon regalo
usipon su regalo
kupon llega
keupon ellos llegan
kinupon llego (al inicio o en medio de frase u oración)
kixupon ustedes llegan
kojupon llegamos (al inicio o en medio de frase u oración)
xupon llegó (al inicio o en medio de frase u oración)
xeupon llegaron (al inicio o en medio de frase u oración)
xinupon llegué
a chaqon persona cosquilluda
achaqon tus cosquillas; tu pozolo
atintaqon eres mi mandadero
chaqon cosquillas
chaqon quebrantado; pozolo
kitaqon sus siervos; sus mandaderos
taqon mandadero (a)
poqon picante
kporon quemado por ellos /ellas
son música
kinb'ison me entristezco (al inicio o en medio de frase u oración)
sison piojillo
xeb'ison se entristecieron (al inicio o en medio de frase u oración)
uson su marimba
Ton Antonio
koton camisa
ke'on basta para ellos
xe'on se convirtieron
o'on iguana
koj-on nos basta (al inicio o en medio de frase u oración)
k-on hace
xin-on me hice (al inicio o en medio de frase u oración)
kat-on llegas hacer
x-on hizo (al inicio o en medio de frase u oración)
kix-on van hacer (al inicio o en medio de frase u oración)
chun cal
jun uno
oj ta rejun no estamos en cuenta
rejun está en cuenta
mijun ninguno (a)
xaqjun igual
jujun algunos
sujun promesa
usujun su promesa, su ofrenda
kachakun trabaja
kchakun trabaja
kechakun trabajan (al inicio o en medio de frase u oración)
kinchakun trabajo
ajkun enfermero (a)
ajkun médico
wajkun mi doctor
mukun güicoy
chak'un que venga
kek'un vienen (al inicio o en medio de frase u oración)
xek'un vinieron (al inicio o en medio de frase u oración)
mojk'un no vengamos (al inicio o en medio de frase u oración)
xojk'un venimos
kk'un viene él/ella
xink'un vine (al inicio o en medio de frase u oración)
xatk'un viniste(al inicio o en medio de frase u oración)
xk'un vino (al inicio o en medio de frase u oración)
kixk'un vienen ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
xixk'un vinieron ustedes (al inicio o en medio de frase u oración)
alamun limón
tz'unun gorrión
pixtun pishtón, tortilla gruesa
ktzun mira (al inicio o en medio de frase u oración)
xtzun miró (al inicio o en medio de frase u oración)
o
je o están (al inicio o en medio de frase u oración)
oj o estamos... (al inicio o en medio de frase u oración)
chach'ob'o piénsalo, píenselo
chich'ob'o piénsenlo
kach'ob'o lo piensas
katinch'ob'o pienso en ti
kich'ob'o lo piensan
kkich'ob'o piensan
kuch'ob'o lo piensa
xach'ob'o pensaste
xich'ob'o pensaron ustedes
xinch'ob'o pensé
xkich'ob'o lo pensaron
xqach'ob'o lo pensamos
xuch'ob'o lo pensó
cho hondo
xinsacho lo perdí
rachaq ch'o chile chiltepe
ch'o ratón
ch'imach'o nombre de un lugar
jo vamos (al inicio o en medio de frase u oración)
xinuch'ajo me limpió
xuch'ajo lo lavó
kumajo le conviene; le queda
kapajo lo mides
miyajo no lo regañen
kuch'ijo lo soporta, lo aguanta
xuch'ijo lo aguantó
katijo lo comes
kitijo lo comen
kkitijo lo comen ellos/ellas
kutijo lo come
matijo no lo comas
xatijo comiste
xintijo comí
xutijo lo comió
kojo créelo
chakojo ponlo, póngalo
cheakojo póngalos
chqakojo obedezcámoslo
chqakojo pongámoslo
kakojo lo crees
kkikojo lo creen; lo ponen
kqakojo lo creemos; lo ponemos
kukojo lo entra; lo cree
mikojo no pongan
mqakojo no lo pongamos
xekikojo los pusieron
xqakojo lo creímos(al inicio o en medio de frase u oración)
chatutojo que te pague
kqatojo lo pagamos
ko duro
xupako lo destapó
xatiko sembraste
koko cacao
xinusoko me hirió con arma blanca
mijek'o no lo jalen
xiqelo lo desobedecieron
kinkilo me miran
xkilo lo vieron
xkilo lo vieron
kqilo lo miramos
xqilo lo vimos
krilo lo ve
katrilo te ve
kerilo los mira
tzel krilo no le cae bien de ver
xrilo lo vio
kawilo lo miras
kiwilo lo miran
xiwilo lo vieron
kolo como
kolo talvez
chak'olo guárdalo, guárdelo
chimolo recójanlo
chqamolo recojámoslo
chumolo que lo recoja
kimolo lo recogen
kinlapo lo cuento
kkilapo ellos cuentan
xkilapo lo contaron
xqalapo lo contamos
xixutaqo les mandó a ustedes
kkiriqo encuentran ellos/ellas
xinriqo encontré
xinuriqo me encontró
xuriqo lo encontró
katukiro te desata
xinukiro me soltó; me libertó
toro toro
xinat'oro me engañaste
xinut'oro me engaño
ka'ano lo haces
ki'ano lo hacen
kki'ano lo hacen
kqa'ano hacemos
ku'ano lo hace
xa'ano lo hiciste
xeu'ano los hizo
xki'ano lo hicieron
xqa'ano lo hicimos
xu'ano lo hizo
kin-ano lo hago
k-ono hace él/ella
x-ono hizo
xin-ono me alcanzó (dinero, materiales, etc.)
laso lazo
kinato me ayudas
xinato me ayudaste
chito ayúdenlo
kkito lo ayudan ellos/ellas
katinto te ayudo
keuto él ayuda a ellos / ellas
kojuto nos ayuda él/ella
kuto lo ayuda
kinuto me ayuda
xinuto me ayudó
chatuto que te ayude
katuto te ayuda
xuto lo ayudó
b'axo frasco
manxo manso (a)
kuk'ayo perezoso
katinna'o te siento
katuna'o te siente
kinna'o siento
kinana'o me sientes
kinuna'o me siente
kkina'o sienten ellos/ellas
kojana'o nos vas a sentir
kojuna'o nos siente él/ella
kqana'o lo sentimos
kuna'o lo siente
xkina'o sintieron
kqaya'o lo damos
kuya'o lo da
miya'o no lo den ustedes
xaya'o diste
xinya'o di
xiji'o lo estiraron
chalo'o cómpralo, cómprelo
kalo'o lo compras
kinlo'o lo compro
kulo'o lo compra
mqalo'o no lo compremos
xinalo'o me compraste
p
xuchap lo agarró; lo tomó (al inicio o en medio de frase u oración)
chukap en la segunda
lap aglutinante; pegajoso
kqalap lo contamos
xqalap lo contamos (al inicio o en medio de frase u oración)
kkilap cuentan (al inicio o en medio de frase u oración)
xkilap lo contaron (al inicio o en medio de frase u oración)
kinlap lo cuento (al inicio o en medio de frase u oración)
xulap lo contó (al inicio o en medio de frase u oración)
map coyol, palmera de coyoles
ch'apap prensado
lapap bien afilado (machete, hacha; cuchillo, navaja)
ch'aqap al otro lado
ch'aqap mitad
raprap entremetido (capas)
tap cangrejo
ati Xep doña Josefa
Xep Josefa
ch'ip hijo último (chipe); el que nace de último en la misma camada
silip especie de hongo
xrip lo extendieron / crucificaron
sip garrapata
tziptzip mancha salpicada
ch'op el más pequeño de la misma camada
ch'op piñuela
achikop tu animal
ajpilol chikop carnicero
a' chikop luciérnaga
chikop animal
ichikop sus ganados
inchikop mi ganado
kichikop sus ganados
pilol chikop carnicero (a)
qachikop nuestro animal
uchikop su ganado
pop petate
opop tierno, grueso (tallo de planta)
kinchup lo apago
xchup se apagó
kuch'up lo apaga (al inicio o en medio de frase u oración)
xuch'up lo apagó (al inicio o en medio de frase u oración)
k'upk'up hecho (a) pedazos
Lup Guadalupe
nup ceiba
cherupup que vuelan
kerupup volando (al inicio o en medio de frase u oración)
q
lo'ox aq mal agradecido
aq cerdo
b'aq hueso
ab'aq hollín
ab'aq tu hueso
achaq estiércol
chaqchaq quebrantado; picado con azadón
kajaq lo abres
xujaq lo abrió
chaj kaq ocote
kaq rojo
kub'kaq abultados
kupkaq pedazos pequeños
k'aq pulga
pche', pk'aq en la cárcel
xuk'aq lo tiró (al inicio o en medio de frase u oración)
ixk'aq uña
ch'ich' laq plato de peltre
laq plato
paxlaq planta de flores amarillas que se usa de adornos en Navidad
je nimaq son grandes
nimaq grandes
oj nimaq somos grandes
latz'ab'naq ocupado (a)
insachnaq me he perdido
sachnaq está perdido (a)
atk'ulinaq te has casado
atraxwinaq estás embarazada
je kub'inaq están sentados
je k'ulinaq son casados
je winaq son personas
jo'winaq cien
juwinaq veinte
kajwinaq ochenta
kawinaq cuarenta
oj winaq somos personas
oxwinaq sesenta
pachinaq quién
rax winaq embarazada
ujuwinaq vigésimo
upam laj winaq persona inútil
upul laj winaq inútil
uwinaq su personal
winaq gente
ajnaq quebrado
anmajnaq ha huido
chqijnaq se ha secado
je chaqijnaq están secos
kuytajnaq ha sido perdonado
loch'tajnaq pelado (a) (piel)
nojnaq lleno (a), (un recipiente, cualquier cosa)
oj totajnaq somos ayudados (as)
patz'tajnaq quebrado (a)
pitz'tajnaq destripado (a)
qajnaq bajado (a)
raqch'ijnaq roto
riqtajnaq fue encontrado él / ella
soktajnaq está herido (a) con arma blanca
terejnaq ha caminado detrás de alguien
tzajnaq se ha disminuido o secado (líquido)
tz'itajnaq manchado (a)
oknaq ha entrado
elnaq ha salido
je elnaq han salido
kamnaq muerto
oj kamnaq somos muertos
b'innaq ha caminado
ixkojonnaq han obedecido
je uxlannaq están descansando
mujannaq está bajo la sombra
sutinnaq persona / animal que ha recorrido ciudad, pueblo, aldea, etc.
uponnaq ha llegado
utzinnaq ha terminado
uxlannaq ha descansado(están descansando)
ch'ujernaq esta loco
memernaq enmudecido (a)
nimarnaq ha crecido
pusirnaq oxidado (a), mohoso (a)
saqirnaq ha amanecido; sorprendido
utzirnaq sanado (a)
inkosnaq estoy cansado
kosnaq cansado
k'isnaq terminado
kikotnaq se ha alegrado
k'atnaq quemado
petnaq ha salido (de allá para acá)
atnawnaq has aprendido
ik'awnaq ha pasado
oj nawnaq hemos aprendido
yawnaq ha dado
alaxnaq ha nacido
atalaxnaq has nacido
je alaxnaq han nacido
paxnaq quebrado (a)
aynaq podrido
mi'naq se ha calentado
o'naq ha llorado
ch'ipaq planta que se usaba como jabón
qaq nuestro cerdo
raqraq roto en varias partes
saq blanco (a)
chisaq a fuera
usaq su blancura
pa taq en las/los
ral taq pequeñitos...
taq partícula pluralizadora
puk'iyataq por mayor
xetaq debajo de los...
xekitaq los mandaron
xkitaq lo mandaron (al inicio o en medio de frase u oración)
teltaq personas altas; madera larga etc.
keintaq los mando (al inicio o en medio de frase u oración)
kintaq mando (al inicio o en medio de frase u oración)
xeintaq los envié
kutaq lo manda (al inicio o en medio de frase u oración)
katutaq te manda (al inicio o en medio de frase u oración)
xutaq lo mandó (al inicio o en medio de frase u oración)
xeutaq los mandó
xinutaq me mandó
xtaq lo mandaron (al inicio o en medio de frase u oración)
katzaq lo pierdes
tzub'tzaq volcancitos
ktzaq se cae (al inicio o en medio de frase u oración)
kutzaq lo pierde (al inicio o en medio de frase u oración)
xtzaq cayó (al inicio o en medio de frase u oración)
b'elejtz'aq b'elejtzak (nombre de un lugar)
pwaq dinero
mer, pwaq dinero
uwaq sexto
xaq tizne
xaq y
uwajxaq octavo
uxaq su hoja
eq negro
kajeq lo empiezas
kqajeq comenzamos
kijeq comienzan (al inicio o en medio de frase u oración)
kkijeq comienzan (al inicio o en medio de frase u oración)
xkijeq comenzaron
peq cueva
ixpeq sapo
preq cresta
ch'ureq especie de hierbas comestibles
chweq mañana
te'eq iba, era (auxiliar subjuntivo)
chomiq bonitos
piq olote
kariq lo encuentras
kqariq lo encontramos; lo hallamos (al inicio o en medio de frase u oración)
kiriq encuentran (al inicio o en medio de frase u oración)
kkiriq encuentran ellos/ellas (al inicio o en medio de frase u oración)
xkiriq lo encontraron
kinriq encuentro (al inicio o en medio de frase u oración)
xinriq encontré (al inicio o en medio de frase u oración)
kuriq lo encuentra; lo alcanza (al inicio o en medio de frase u oración)
xuriq lo encontró
xusiq lo olfateó
ch'utiq pequeños (as)
oj ch'utiq somos pequeños
joq tusa
chixtzalijoq regrésense
chnojoq que se llene
koq apúrate
k'oq maldición
ketzalij loq ellos van a regresar
kitz'ib'am loq lo han traído escrito
xetzalij loq ellos regresaron de allá para acá
xok loq entró
loq partícula direccional de allá para acá (se usa al final de cláusula)
chaloq de allá para acá (direccional)
ke'eloq resulta
xe'eloq significó
chyijiloq que se arregle
chatkuloq siéntate, siéntese
anoq partícula direccional hacia arriba
chatb'ixanoq canta, cante
kanoq dejó (xub'ij kanoq = dejó dicho; xuya kanoq = lo a dejado)
k'as kanoq vivo, de los que ya murieron (final de frase)
panoq hacia adelante; más allá
uya'om kanoq lo ha dejado
x-onpanoq con el tiempo
chatatinoq báñate, báñese
chek'uwalinoq que sean fructíferos
chixk'uwalinoq fructifíquense
je pachinoq quiénes son
pachinoq quién
xapachinoq cualquiera /quien quiera
chatwaroq duerme, duerma
chek'iyaroq que se multipliquen
chixk'iyaroq multiplíquense
chojwaroq durmamos
katewaroq vas a dormir
katolwaroq vienes a dormir
k-ewaroq él llega a dormir
kinewaroq me voy a dormir a...
chojk'ask'atoq desvelémonos
chatpetoq ven, venga
chepetoq que vengan
ixoq mujer
uq corte típico (falda típica)
kinch'uq cubro (al inicio o en medio de frase u oración)
kuch'uq cubierto (a)
amuq tu bisnieto
qamuq nuestro rebiznieto
imuq sus descendientes
kimuq lo entierran (al inicio o en medio de frase u oración)
xkimuq lo enterraron (al inicio o en medio de frase u oración)
kmuq lo entierran (al inicio o en medio de frase u oración)
kinmuq entierro (al inicio o en medio de frase u oración)
katmuq te entierran (al inicio o en medio de frase u oración)
umuq su rebisnieto
xeumuq los enterró
kpuq cae
jupuq un grupo de pollitos
quq nuestro corte
t'uq clueca
ut'uq su clueca
kkitzuq le dan de comer ellos/ellas
katutzuq te da de comer (al inicio o en medio de frase u oración)
uwuq séptimo
r
ch'ar ronco
kar pez; pescado
kattikar puedes
ketikar pueden (al inicio o en medio de frase u oración)
kintikar puedo (al inicio o en medio de frase u oración)
kixtikar lo logran (al inicio o en medio de frase u oración)
kojtikar podemos (al inicio o en medio de frase u oración)
ktikar puede
k'ark'ar ralo (a); abierto (a) tejido de petate, canasto, sombrero
knimar crece; se engrandece él/ella
xnimar creció
marmar sarpullido
par zorrillo
charar espinudo (a); velludo (a). Ejemplo: güisquil, hoja de chichicaste
k'arar transparente
marar ronchero (piel de gallina)
ajposar posadero
mantar mandado
kojwar dormimos (al inicio o en medio de frase u oración)
kwar duerme (al inicio o en medio de frase u oración)
kinwar duermo (al inicio o en medio de frase u oración)
chatwar duerma (al inicio o en medio de frase u oración)
xwar dormilón
ch'ich' xar jarro de peltre
xar cántaro
xar shara (pájaro)
ajmontiyar cazador (a)
chek'iyar deseo de multiplicarse
chixk'iyar multiplíquense (al inicio o en medio de frase u oración)
kek'iyar se multiplican (al inicio o en medio de frase u oración)
xek'iyar se multiplicaron
kojkicher nos regamos (al inicio o en medio de frase u oración)
xekicher fueron esparcidos
mier hace un rato
ujer hace tiempo; pasado lejano
mer el mero
qamer nuestro dinero
kimer dinero de ellos
junab'ir el año pasado
kab'ir hace dos años
kek'achir preocupados (al inicio o en medio de frase u oración)
kink'achir me preocupo
kab'ajir anteayer
oxajir anteayer
keti'ojir se engordan (al inicio o en medio de frase u oración)
k'irk'ir moteado (color salpicado)
ksaqir amanece (al inicio o en medio de frase u oración)
kwinaqir aparece
b'irir rollizo
kirir suelto maíz, frijol, etc.
sirir objeto bien hecho como una bola
juntir rápido
iwir ayer
xkowir se animó (al inicio o en medio de frase u oración)
juqub'ixir hace ocho días
or hora
or masa
mochor estéril (solo en animales)
mankor ganglio inflamado
korkor flojo (a), mal ajustado (a)
k'ork'or pinto (a) color
porpor medio quemado (a)
Tor Salvador
kqator lo desatamos (al inicio o en medio de frase u oración)
kutor lo desarma; lo desata (al inicio o en medio de frase u oración)
xutor lo desató
xtor asador
wo'or ahora
pur jute; puro
Papur nombre de un lugar
churur plantas siembra que nacieron bien parejitas (milpa)
saqt'ur pálidos
s
as áspero
ch'ich' b'as pocillo de peltre
jas ronco
k'as deuda
ink'as mi deuda
Las ch'rancisco
pas faja
qas eructo con mal olor
turas durazno
tastas rodajado (a)
awas absceso (acumulación de pus en los tejidos de la piel por una infección)
awas sobrenatural
es monte; yerbas
ati mes gata
mes gato
Xemes nombre de un lugar geográfico
pes capa de suciedad, mugre
ses bledo
p-es en el campo; en el monte
is de todo
is vello
b'is tristeza
ib'is sus tristezas
inb'is mi tristeza
kis estiércol
kak'is lo vas a terminar
kek'is serán terminados (al inicio o en medio de frase u oración)
xek'is se terminaron
kik'is lo terminan ustedes
kk'is terminan ellos/ellas (al inicio o en medio de frase u oración)
kuk'is lo termina
xuk'is lo terminó (al inicio o en medio de frase u oración)
xk'is termino
klis defecto físico
Kumis apellido maya achi
Sis apellido maya achi
k'isis ciprés
xkit'is lo cocieron
kinkos me canso (al inicio o en medio de frase u oración)
k'os chaparro (a)
ati mos señora que es ladina
je mos son ladinos
ma mos don ladino
mos ladino (a)
nos chompipe, pavo (a)
unos su chompipe, su pavo de él/ella
saqpos gris
pospos objeto de peso liviano; suave
t'os puntos
rawos rebosa
b'us tordito
chwakus chuacús (nombre de un lugar)
Lus Lucía
nus vagina (sólo humana)
pus óxido
puspus rociador, spray
qus sabroso (a); rico (a); divertido (a)
chikrus chicruz (nombre de una comunidad)
t
at eres
chab'at cabra
ch'at cama
jat váyase
kajayjat ladrando (al inicio o en medio de frase u oración)
katmalkat caminas (al inicio o en medio de frase u oración)
kmalkat pasea (al inicio o en medio de frase u oración)
k'at red
kyolk'at tambalea
kink'at lo quemo (al inicio o en medio de frase u oración)
klalat piel irritanda (al inicio o en medio de frase u oración)
xolat horqueta
ketz'aqat se completan (al inicio o en medio de frase u oración)
ktz'aqat se complementa (al inicio o en medio de frase u oración)
k'aqat picazón
tz'aqat cabal
trat trato, pacto
intrat mi compromiso
utrat su trato
tat papá, señor
atat corte bien parejo
atat tu papá
itat sus padres
kitat padre de ellos
intat mi papá
utat su papá
kewurwat están murmurando (al inicio o en medio de frase u oración)
kech'a'at hablan
kojch'a'at platicamos, hablamos
kqa'at destazamos
xojch'a'at hablamos (al inicio o en medio de frase u oración)
ki'at cortan (al inicio o en medio de frase u oración)
kki'at cortan; detienen
ku'at lo destaza
xu'at lo destazó/cortó (al inicio o en medio de frase u oración)
et madera (pieza de una casa)
kuchet lo corta
ch'etch'et regado
ch'eket almohada
lamet vidrio
jomet cáscara de madera seca
chepet vengan (al inicio o en medio de frase u oración)
trompet trompeta
chatpet ven, venga (al inicio o en medio de frase u oración)
ketet bien redondo
setet redondo (a) (tortilla)
yet tú
xaqte'et de repente
ch'arb'it helicóptero
ralit su hija (de la madre)
mit algodón
atinimit tu pueblo
chwitinimit sobre el pueblo
intinimit mi pueblo
kitinimit sus pueblos
patinimit en tu pueblo
pintinimit en mi pueblo
pkitinimit en el pueblo de ellos (as)
putinimit en su pueblo (de él / ella)
qatinimit nuestro pueblo
tinimit pueblo
utinimit su pueblo
pa Ermit a Guatemala
pit conacaste
b'aqit roble
chib'aqit chibaquito (nombre de una comunidad); orilla del roblar
tit anciana
atit hembra
iwatit sus abuelas de ustedes
katit sus abuelas de ellos / ellas
qatit nuestra abuela
ratit su abuela
watit mi abuela
chatkikot alégrate (al inicio o en medio de frase u oración)
chojkikot alegrémonos (al inicio o en medio de frase u oración)
katkikot estás alegre (al inicio o en medio de frase u oración)
kekikot contentos (al inicio o en medio de frase u oración)
kinkikot me alegro (al inicio o en medio de frase u oración)
kixkikot están alegres (al inicio o en medio de frase u oración)
kkikot está contento (al inicio o en medio de frase u oración)
kojkikot nos alegramos (al inicio o en medio de frase u oración)
kotkot curva
k'otk'ot preguntón (a) (modismo)
pot güipil
kipot sus güipiles
upot su güipil
qotqot plegado (a)
k'otot chicharra
xot comal
xot teja
b'ari ut adiós pues
kikachut sus gorras
ch'ut instrumento puntiagudo
ch'ut puntiagudo (a)
kut tunco (a)
ajpuxukut el que siempre está al lado de alguien
chuxukut a la par de...
puxukut su lado
kak'ut lo enseñas
kqak'ut lo enseñamos (al inicio o en medio de frase u oración)
mak'ut no debes mostrar (al inicio o en medio de frase u oración)
xkik'ut lo enseñaron (al inicio o en medio de frase u oración)
kk'ut enseña él/ella
kink'ut lo enseño (al inicio o en medio de frase u oración)
kuk'ut enseña
xuk'ut enseñó (al inicio o en medio de frase u oración)
xk'ut enseñaron (al inicio o en medio de frase u oración)
kaxlut fruta no comestible parecida a la carambola
imut macuy
mutmut despedazados (a)
sut pañuelo
k'amsut faja para el corte o para ceñir
usut su pañuelo
t'
ret' sonido, onomatopeya
xusit' lo golpeó en lo inflado
sit'it' bien inflado (a)
xit'it' crías de los chiquirines
t'ot' sapillo
kuyot' echará algo a la masa
xkiyut' lo amarraron (al inicio o en medio de frase u oración)
tz
atz mayor (hermano)
katz hermano (a) mayor de ellos
iskatz tábano
kumatz serpiente, culebra
patz velludo (a) enmontado
qatz nuestro hermano (a) mayor
qatzqatz masa no bien molida
ratz su hermano mayor
tzatz espeso
watz mi hermano (a) mayor
iwatz sus hermanos mayores
etz finado
itz brujo
kitzkitz pringado
nitz nariz (modismo)
aj-itz brujo
lotz planta de raíz comestible
lotzotz bien recocido (a) (frijol, arroz, hierbas
oj utz somos buenos (as)
utz bueno
mutz puño
Mutz siete cabritas (constelación de estrellas en el cielo)
tz'
b'atz' acción y efecto de enrollar
latz' de difícil acceso, a trasmano
chilatz' lugar difícil de pasar o entrar
matz' cáscara (del grano)
maratz' chupado (a) (grano de elote, mazorca)
matz'atz' chupado (granos secos)
ajjitz' tejedor
pitz'itz' pasado (a) de maduro, cocido (a)
yitz' ordeñar
potz' ciego (a), pepitas vacías, huecas
potz' sonido, onomatopeya (golpe en la cara, en el hocico)
sotz' murciélago
jutz' puntiagudo
mutz'mutz' quebrado (vidrio)
parutz' flor de muerto (planta de flores amarillas)
qajnaq sutz' ha bajado la niebla, neblina
sutz' nube
ixtutz' rana
u
chu hediondo
chajuch'u ráyalo, ráyelo
ixkuku tortolita
Lu Pedro
nu partícula marcadora de futuro en los verbos
xepu grasa, cebo
tupu aunque
xupu lo cortó
chatusu ordénalo, ordénelo
chak'utu enséñalo, enséñelo
mak'utu no lo enseñes
xkik'utu lo enseñaron
xkiyut'u lo amarraron
atzu hongos que se comen (especie de)
kexu queso
pexu balanza
chatu'u tómalo, tómelo
w
xkub'aw el que sentó a alguien (al inicio o en medio de frase u oración)
ksachaw lo pierde (al inicio o en medio de frase u oración)
kach'aw habla (al inicio o en medio de frase u oración)
kech'aw hablan (al inicio o en medio de frase u oración)
kojch'aw platicamos, hablamos (al inicio o en medio de frase u oración)
katch'aw hablas (al inicio o en medio de frase u oración)
xch'aw habló (al inicio o en medio de frase u oración)
ajaw patrón; señor
aqajaw tu padre
inqajaw mi papá
iqajaw sus padres
kinmajaw parezco (al inicio o en medio de frase u oración)
kiqajaw padre de ellos
kmajaw conviene (al inicio o en medio de frase u oración)
qaqajaw nuestro padre
rajaw dueño (a)
uqajaw su papá
kch'ijaw se aguanta
ktijaw se come (al inicio o en medio de frase u oración)
xo'jaw nombre sagrado del maíz
xo'jaw viruela
kik'aw pasa (al inicio o en medio de frase u oración)
kinik'aw paso (al inicio o en medio de frase u oración)
xik'aw pasó (al inicio o en medio de frase u oración)
xeik'aw pasaron
xinik'aw pasé
xojik'aw pasamos
jalaw tepezcuintle
x-etamaw el que supo (al inicio o en medio de frase u oración)
ka'anaw se parece
ke'anaw hacen (al inicio o en medio de frase u oración)
k-anaw se parece (al inicio o en medio de frase u oración)
x-anaw el que hizo (al inicio o en medio de frase u oración)
kenaw aprenden (al inicio o en medio de frase u oración)
xenaw aprendieron (al inicio o en medio de frase u oración)
keyinaw ellos lo ejecutan (al inicio o en medio de frase u oración)
chojnaw aprendamos (al inicio o en medio de frase u oración)
kojnaw aprendemos (al inicio o en medio de frase u oración)
katnaw aprendes (al inicio o en medio de frase u oración)
xatnaw aprendiste (al inicio o en medio de frase u oración)
saraw especie de pantalón de color blanco que usaban los indígenas de Cubulco
kkamsaw él lo mata
kpetsaw lo hace venir
chimeyaw nombre de una comunidad
kyaw lo da (al inicio o en medio de frase u oración)
xyaw ha dado
ulew tierra
ajchwach ulew de sobre la tierra
awulew tu tierra
iwulew sus tierras (de ustedes)
kulew tierra de ellos
kaj ulew universo
k'otb'al ulew cubo (instrumento para excavar la tierra)
pulew en el suelo
pkulew en la tierra de ellos (as)
prulew en su tierra
puk'aj ulew en el polvo de la tierra
qulew nuestra tierra
rulew su tierra
rax ulew tierra húmeda
wulew mi tierra
a' tew escalofrío
qapol tew especie de insecto blancuzco con puntos negros
rax tew paludismo
tew aire
iw prefijo que va ante un vocal, de segunda persona plural
b'iw inteligente
kajalwachiw cambia, el que
kachajiw cuida (al inicio o en medio de frase u oración)
kechajiw cuidan (al inicio o en medio de frase u oración)
kesik'iw ellos llaman a él / ella
utiw coyote
xtioxiw él/la que agradeció
ktz'onow el que pregunta
katoqow llamaradas (al inicio o en medio de frase u oración)
puluw espuma
kanuw canoa
katuruw gotea
xturuw goteó
x
ax desde que tiempo
ktz'ib'ax lo escriben (al inicio o en medio de frase u oración)
xtz'ib'ax lo inscribieron (al inicio o en medio de frase u oración)
xyijb'ax fue preparado (al inicio o en medio de frase u oración)
xkub'ax lo sentaron (al inicio o en medio de frase u oración)
Kax Lucas
k'ax dolor, pena
puk'alk'ax costado, en sus costillas
uk'alk'ax su costado; sus costillas
chealax que nazcan
kalax nace (al inicio o en medio de frase u oración)
katalax naces
kealax nacen
xalax nació (al inicio o en medio de frase u oración)
xatalax naciste
xealax nacieron (al inicio o en medio de frase u oración)
xinalax nací (al inicio o en medio de frase u oración)
Max Tomás, Tomasa
ketamax se sabrá (al inicio o en medio de frase u oración)
Ramax apellido maya de Cubulco
x-etamax se supo
palomax paloma
Pax apellido maya achi
Papax nombre de un lugar
xsipax lo regalaron (al inicio o en medio de frase u oración)
xpax se quebró
rax verde
xqajsax lo bajaron
xwalijsax fue levantado
choksax que lo pongan (al inicio o en medio de frase u oración)
koksax lo van a poner
xoksax lo entraron (al inicio o en medio de frase u oración)
xelsax fue sacado (al inicio o en medio de frase u oración)
kkamsax lo van a matar
xkamsax lo mataron (al inicio o en medio de frase u oración)
ktzunsax lo hacen mirar hacia un lado.
chnimarsax engrandecer (al inicio o en medio de frase u oración)
kkuxtax lo recuerdan
nawax navaja
kajwax se necesita
keajwax son necesarios
xajwax fue necesario (al inicio o en medio de frase u oración)
k'ul xax velo
koj-ax vamos a pasar...
chix-ax pasen (del otro lado)
ktz'onb'ex le preguntan (al inicio o en medio de frase u oración)
k'ex tuco nieto (a) con el mismo nombre del abuelo (a)
mex ojos tiernos
prex preso
k'awex anona de montaña
xex rancio, mal olor
aranxex naranja
Reyex apellido de Cubulco
b'oyex buey
ub'oyex su buey
b'ix canto
ab'ix milpa
ab'ix tu canto
awab'ix tu milpa
kab'ix sus milpas de ellos
rab'ix su milpa
wab'ix mi milpa
ajb'ix cantante
inb'ix mi canto
juqub'ix de hoy en ocho días
kajub'ix lo tiran
kejub'ix los tiran (al inicio o en medio de frase u oración)
chix ¡no lo toque! (expresión)
jix váyanse
saq k'ix espina blanco
k'ix espino
k'ix vergüenza
kek'ix se avergüenzan (al inicio o en medio de frase u oración)
xek'ix se avergonzaron (al inicio o en medio de frase u oración)
kinsik'ix me llaman
kk'ix sus vergüenzas
kink'ix me avergüenzo (al inicio o en medio de frase u oración)
uk'ix su espina
ksolix lo revisan; revisado; examinado; visto
kulix col (planta comestible parecida a la espinaca)
mix gato
kamix camisa
anix anís
kaxlan pix miltomate
pix tomate
ksaqix lo van aclarar
riprix mariposa
Tix apellido maya achi
tix elefante
patix orejón (reptil grisáceo, con cresta)
iwe yix de ustedes
yix ustedes
ox ox de tres en tres
b'ox Sebastián (a)
tiox imagen de un santo; ídolo
kitiox sus ídolos
mantiox gracias
moloq tiox bien portadito
rachoch tiox iglesia católica
utiox su ídolo, su imagen
kokox codorniz
ksokox extender algo en el suelo (al inicio o en medio de frase u oración)
k'ox guacal
k'oxk'ox ave nocturna
k'oxk'ox picado
kolox chismoso (a)
loxlox hablador (a)
ninox sombra de una persona, animal
ktz'onox se pregunta
xtz'onox preguntaron (al inicio o en medio de frase u oración)
kporox se quema
urox tercero
churox en la tercera
jowox garza
yox gemelos
chux admiración por algo bonito
kux comadreja
kux nudo (en la madera)
rax k'ux verde sazón (frutas)
k'ux amate
k'ux amate
k'ux corazón
k'ux maíz o pozolo para gallinas y pollitos
ak'ux tu corazón
chak'ux en tu pecho
chqak'ux frente de nuestro pecho
ixmak'ux olvidadizo
qak'ux nuestro corazón
ik'ux sus corazones
chkik'ux sobre los pechos de ellos
kik'ux sus corazones
chink'ux sobre mi pecho
ink'ux mi corazón
pink'ux en mi corazón
uk'ux su corazón
chuk'ux en su corazón
puk'ux en su corazón
xb'a'krij uk'ux se arrepintió
k'uxk'ux mascado (a); grano no bien cocido
lux mejía rosada
mux nadar
mux ombligo (imperfecto)
k'umux tunco (dedos; manos; piernas; orejas)
patux pato
axux ajo
k'uxux aguardiente; bien helado
muxux ombligo
y
b'ay vaya
pakay pacaya
ak'ay tu venta
qak'ay nuestra venta
ik'ay sus ventas
kik'ay sus ventas
xik'ay chirivisco
ajk'ay vendedor
ink'ay mi venta
kekay están admirando (al inicio o en medio de frase u oración)
uk'ay su venta
malay malaya, desear algo...
pilay una especie de frijol
kejukmay se arrastran
kjukmay se arrastra
paypay no es macizo (a) (caña de milpa, cigarro)
paqay guapinol
kraqlaj ray tormenta eléctrica
ray rayo
akaway tu caballo
kaway caballo
ch'ayay bien macizo
ka'ay admirar
ey respuesta para un adiós
chey Eusebio (nombre de persona)
kujey lo estira, lo jala
kakey lo mecen (al inicio o en medio de frase u oración)
ley este, esta
Tey apellido maya achi
juchiy un manojo
ch'iy bien duro, delicado
kek'iy crecen (al inicio o en medio de frase u oración)
amiy amigo
ajch'amiy alcalde auxiliar
ch'amiy bordón
kich'amiy sus bordones
ramiy su amigo
wamiy mi amigo
maniy manía, cacahuate
nixtiy nopal
ib'oy armadillo
kojoy cogollo
ati k'oy mica
k'oy mico
ak'oy tu mico
ajk'oy volador
k'oyk'oy raspado
loy mijo (a) (mi hijo)
moy testículo (modismo)
poy espantapájaros
aj Xoy de Joyabaj
koyoy de buen aspecto (tallo, brazos, piernas)
uy ¡uy! expresión de miedo
b'uy necio
b'uyb'uy suave
luchuy clase de planta (su fruto es parecido a la uva)
ch'uych'uy cosas en desorden adentro de una bolsa
pijuy pijuy (ave)
ch'ukuy bellota
kukuy lo perdona (al inicio o en medio de frase u oración)
xukuy lo perdonó (al inicio o en medio de frase u oración)
saluy palomillas
muy olor agradable
ixpumuy paloma espumuy
puy pelusa
Patuy nombre de un lugar Patuy
mayuy neblina
b'uyuy bien suave
ch'uyuy fruta de un árbol bien cargado de frutas
'
a' fuego
tzijb'al a' fósforo; encendedor; candelero, candelabro
nuk'b'al a' lugar para juntar fuego; ocote colorado
nib'a' pobre
ub'a' su pepita
cha' maduro
acha' tu hermano (a) menor
qacha' nuestro hermano (a) menor
qatz qacha' nuestros hermanos (as); nuestros paisanos (as)
echa' frutas
kecha' sus frutas
kicha' sus hermanos menores
k'ulcha' tortillas calientes medio cocidas
lolin, k'ulcha' tortilla recién salida del comal término medio
incha' mi hermano menor
ucha' su hermano menor
k'a maja' todavía no
maja' todavía no
pkija' sobre ellos
puja' sobre la cabeza de él, de ella
saq ka' guayaba blanca
ka' guayaba; piedra de moler
ika' sobrino (a)
ika' sus piedras de moler
rika' sobrino (a)
ok'a' cacho, cuerno
kala' respondes (al inicio o en medio de frase u oración)
rala' visitante, su
xkila' le respondieron (al inicio o en medio de frase u oración)
qas are ula' deveras
xula' le contestó (al inicio o en medio de frase u oración)
kina' frijol
kikina' sus frijoles
rax kina' ejote
saq kina' frijol blanco
pa ra' en la pantorrilla
ra' su pierna; raíz de planta
ixpata' mapache
aya' tu agua
chya' que lo den (al inicio o en medio de la frase u oración)
leya' ahí está, allá está
ki'a' sus fuegos; sus armas
kya' lo dejan (al inicio o en medio de frase u oración)
inya' mi agua
uya' su agua / expresión de desacierto; sorpresa o admiración
u'a' su fuego /su arma de fuego
xya' dado (al inicio o en medio de frase u oración)
chwi che' sobre el árbol
rax che' árbol verde
xe che' debajo del árbol
che' madera, palo
me' ternero (a)
ume' su chivo
ne' recién nacido
chatape' oye, oiga (expresión)
chawilape' mira, mire (expresión)
chqilape' mirémoslo (expresión)
kakate' quijada
chakalte' cedro
we' temprano
chuxe' debajo
jutaq b'i' poco a poco
jub'i' poquito
pan jub'i' un poco hacia...
xa jub'i' sólo un poco
chi' boca
ismachi' bigote
japjachi' bostezar
rismachi' su barba
ichi' sus bocas
kichi' sus bocas; sus labios
inchi' mi boca
uchi' su boca
chuchi' en la orilla
puchi' en su boca
saqli' tibio
paqultaqi' olvídate (modismo)
nta b'ari' no está, entonces
uri' entonces
si' leña
qasi' nuestra leña
ajsi' leñador
ti' carne
kiti' sus carnes
k'onti' especie de serpiente
k'onti' gallo (especie de planta bromelácea)
uti' su carne
o' chilacayote
jo' vamos (expresión)
ojo' saber (modismo)
ujo' quinto
chujo' en la quinta (posición)
ko' garabato
kalo' lo compras (al inicio o en medio de frase u oración)
mqalo' no lo compremos (al inicio o en medio de frase u oración)
xinalo' me compraste (al inicio o en medio de frase u oración)
kinlo' compro (al inicio o en medio de frase u oración)
ulo' sisa que une los ladrillos, blocks, etc.
kulo' lo compra (al inicio o en medio de frase u oración)
xulo' lo compró (al inicio o en medio de frase u oración)
jumo' un puño
kepo' nacen; explotan (al inicio o en medio de frase u oración)
kpo' nace (al inicio o en medio de frase u oración)
to' sólo
wo' piedra transparente
ch'u' tierno (a)
ku' con ellos (as)
qu' con nosotros
ru' con él, con ella
su' de una vez
su' chirimía
katu' bebes
kqatu' lo bebemos (al inicio o en medio de frase u oración)
xutu' lo bebió
wu' conmigo
awu' contigo, con usted
iwu' con ustedes
ki'u' sus ropas
u'u' su ropa