Leyendas de Cubulco, en K'ub'ultzij

ANOJ RE JUN WUCH'
Leyenda de un tacuatzín
Ujer cha, o jun wuch’ xupon ru’ jun tit xaq xub’ij che chi k-ani re rumal i tit. Are kcha’ik te’uri keusik’ij i ajwab’ kuya chke kkitijo xwiri are ke’e chutzaqik kib’ junam kkiyawi kitun. I tit keje ile xu’ano, xukamsaj i wuch’ te’uri xuya chke ajwab’ ike xkitijo lik jel xkina’o xwiri are xkelej wa’im xe’e chutzaqik kib’. Are uri xub’ij i tit chke wach kki’ano, i ajwab’ le xkitz’onoj che i tit wach usuk’ ile, i tit xub’ij chi keje ile b’ital kan che rumal i wuch’. I ajwab’ keje ile xki’ano, are xtzaq tsj kib’ are uri junti xiji chik i wuch’, te’uri xub’ij chke: wo’or ya xwilo wach ktzun ipam; xcha chke. Rumal uri xkanajik chi i wuch’ kkam taj we to’ jub’i’ kwach’tajik man lik ko che i kamik.

YEW ACHI
Leyenda de hombre gigante
Ujer cha, o jun nim laj achi b’i’anel, i ub’i Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je rak’al i ma Pablo aj Rab’inal. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man kuxij rib’ che, to’ krilo wach k-ani chke i rak’al. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach ru’ i rachalal chi ma Santia man xaq xkijeq sachik rak’al ire, are uri xkiyijb’a chkiwach chi kkijalchij kib’; ma Santia kpe chi K’ub’ul i ma Pablo k-e chila Rab’inal. Lik keje ile xki’ano, ma Santia xukoj jun a’ab’ son chi xumol kichi’ i rak’al xaq i ma Pablo konojel xe’ok chi xajoj man utz keje ile kuta i ma Yew Achi ipa o wi i nima’ij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach kki’ano. Are uri xunab’ej ma Santia, juntir x-e ru’ xaq xutz’onoj che b’uchak chi lik ya keuk’is i rak’al. Are uri i Yew Achi xula’ uwach che, xub’ij. Chaya chwe chi keintij na man kinnumik xaq ike le ne te awak’al xcha. I ma Santia lik k’an rumali xub’ij: chamayij wach kattijin chu’anik le man we kamayij taj katinkamsaj na xcha che. Are xuta ma Yew Achi wach xb’ix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma Santia juntir xra’anb’ej b’i ukaway, xterej b’i chrij roqtam k’a chila xuyot’o wi chwi mi’na. Are xtiki chuchapik, xuyut’ chwach jun ch’e te’uri xub’ij che’, wo’or chi katinkamsaj wi. I ma Yew Achi xub’ij: chaya ni chwe chi kink’asi’ik man i awak’al le keinyin ti chik xaq kinya ni raxal anal chke, xcha. I ma Santia xula’ uwach xub’ij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i wak’al man i raxal anal xa jun ripaj ab’aj o wi chutzam inch’ich’, xcha. Are uri xresaj li uch’ich’ ya kujil b’i ru’ ranima ma Yew Achi, i ma Yew Achi le xub’ij chik, chaya chwe chi kinsak’in na xcha; i xya’ che, are xsak’lin wuqub mul, te’uri xkamsax rumal i ma Santia. Are uri ni’pa i raxal anal xaq i ab’aj lik chomiq chi oro, chi o te’eq chi chwach ulew K’ub’ul, is xesachik man xeqaj b’i kajib’ xik’ab’ ru’ oxib’ ripaj ab’aj chuxe’ ulew. Man wuqub’ mul xsak’linik, are jun mul xsak’linik jo’ob’ ripaj ab’aj xqaj pa jyub’. Rumal uri chi K’ub’ul lik xkanajik nib’a’, are i chila ipa xkamsax wi xkanajik lik je b’eyomab’, xaq i che’ chi xyut’ chwach lik xch’ol taj rij rumal ucho’ab’ chi x-on chwach; rumal uri xkanajik chi che’ le lik ronojel junab’ ksolotan rij.



SIPAKNA
Leyenda de Sipacna
Ujer, o jun achi chi lik nim laj achi xaq lik o ucho’ab’ rumali lik kuch’ijo chi kreqaj b’i jyub’ chel rij, keuk’ayij k’a naj chila pa taq pink, man kya’ upan xaq upur chwach, rumali lik xum ire che wach kya’ che. Rumali, chila ipa xeuk’ayij wi ulew le lik k-on utz i tikon chwach xwiri waral ipa xresaj wi b’ik lik xkanajik b’aq ulew xaq kaq ulew.
Xuriq jun ij xuch’ob’o chi kuk’am b’i jyub’ B’eleju, xok chuyut’ik upam ru’ ukolob’. Are ya ijinaq chik xaq ya kok b’i chuxe’, xaqte’et xtzun b’i chi raqana are uri xril qaj kiwach keb’ chomiq laj tap altom xaq lik an kich’akul kech’ajanik xaq kkisik’ij loq. Are xupon i ma Sipakna ku’, xkib’ij che: o jun nim laj taq xe ab’aj le, yoj lik mier neri kqaj uchapik xwiri kojtiki ti che man xa k-anmajik, kok b’i chuxe’ i ab’aj xwiri yet kattiki che; xecha. Are xuta i ma Sipakna ile lik qus xuta man xaq ire knumik, rumali i altom le xe’e chuk’utik che ipa owi, ire x-e chuchapik, kchakanik xok b’ik xwiri i altom xkib’ij che chi are utz pak’alik kok b’ik man xqare katik’awik xaq naj katok b’i chuxe’ i nim laj ab’aj, xecha che. Are x-ono i achi, pak’alik xok b’ik, are naj chik oknaq b’i chuxe’ i nim laj ab’aj, are uri xkiwulijsaj li nim laj ab’aj chrij. Chila xmuqtaj wi kanoq chuxe’ i nim laj ab’aj. I ma Sipakna are nuna’o chi xwulij li nim laj ab’aj chrij lik xraj neri wach walijik ku’ano xwiri lik kuch’ij taj man xa pak’alik, i nim laj ab’aj le lik xkub’i chwach uk’ux, wetene jupulik lik kuch’ij te walijiki chuxe’.
Are onkil uri chi xuk’am ti chub’i jyub’ B’eleju to’ xwi xkanajik chi yech’yech’ uwi rumal i kolob’ chi bajim chik che xaq k’a are onom i jyub’ le wo’or chi yech’yech’ wi. Rumal uri xkananik chi are kutul rib’ chuxe’ i nim laj ab’aj le, are uri kik’aw ukab’ raqan rumal ucho’ab’. I altom chi xesik’iwik je winaq taj, je are i apak’ chi je o chi taq ya xaq i taq chi xkib’ij che tap taj xaq jun ek’ o puwi i ya, rumalik chi are ktejeb’ pan ru’ xa kok b’i mas chuxe’ i ab’aj.

LO'LAJ IXIM
Leyenda de maíz
Ujer o jun achi lik nti kuya chke i rak’al man lik nti kiwa. Xuriq jun ij i achi le x-e chutzukuxik wach kkitijo, xwiri nti rok’am are xtzalij loq lik kb’isonik man nti xuriq loq. Are ya kuponik xaqte’et xuta chi k’a naj, pacha taq jub’an winaq lik ke’o’ik.
I achi le lik x-alab’ taj, x-e chutaqexik wach roxik ile, are xupon chila ipa o wi o’ej le, xrilo chi are jub’an ixim chi t’ub’ul b’i xuk’ut b’e chi lik ke’uxlan ti che o’ej xaq lik kesak’linik pacha taq kkaj chi keyak b’ik. Are uri i achi le lik xkikotik, xumol b’i ronojel ixim le, are xupon ru’ ja xulap chke i ralk’uwal wach xuriq pa taq b’e xaq xuk’ut ukoxtal chke chi lik nojnaq che ixim.
Chukab’ ij tupu lik kkesaj li uk’iyal ixim chupam i koxtal re kki’an kiwa che, xwiri ixim le lik kk’is ti chupam i yab’al.
Are uri i achi le xaq i ralk’uwal lik xkitioxij che i ta chikaj rumal i kiwa chi xkiriqo. Xaq xkil ub’e chi i lo’laj ixim xaq jub’an chik echa’ lik k-ani ti k’ax che, xaq kk’aq tu b’ik lik rajwaxik klo’ox uwach man je o i lo’k’anij chi lik nti kkitijo.