Cuentos de Cubulco, en K'ub'ultzij

WACH XKIK'ULMAJ KEB' AJCHAKIB'
Cuento de dos hombres sorprendidos
O juyak cha, je o keb' nimaq taq winaq chi Junajpu' xaq Ixb'alamkej kib'i. I katit xub'ij chke chi kkiyijb'a pich' uwach ulew re tikb'al ab'ix. Rumali xe'e ike pa chak, o kichakb'al chi juntir kkipukaj uwach ulew, lik xa jun ij xki'an che kichak. Are xok a'ab' konojel ni'pa i itzel taq chikop xkimol kib' man xpe koywal chi xchet b'i rononel ni'pa i che', xpukax b'i es xaq i raxk'am; ike xe'ok chik chutikik ni'pa i xk'atzix b'ik.
Chukab' ij, are xeupon ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej, xkiraq uwach ulew chi nimaq tan chik es, raxk'am xaq i che' chwach, chi lik k'ate juwar upukaxik kumal. Are uri ike xe'ok il, man xkilo chi nimaq tan chik i es chwach ulew, rumali xkib'ij chkiwach: pachin taq xe'anaw ile, xecha. Are uri xe’ok chik che i chak ru' kichakb'al chi juntir kkipukaj b'i uwach ulew. Are xeutzinik, xkuwaj kib' chrij taq che' chila pa taq es, xe'ok chuk'ak'alixik pachin ke'anaw ile.
Are xtik'oj a'ab' xopon jun koj xaq jun b'alam, ni'pa i che', es xaq i raxk'am, xe'ok chuyakik xaq xe'ok chik chutikik. I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej are xekilo xe'e chkichapik, xwiri i chikop xkiya ti kib', xe'anmajik.
Te'uri xeupon chik i kej xaq i imul chi lik ch'utiq kije. Xaq xeik'aw chik jub'an chikop xwiri xetikar ti chkichapik. Are i k'isb'al re xuponik, are ral ch'o, ire le xetikar chuchapik, xkipasij chupam jun k'ul. I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej lik petnaq chik koywal che, are onkil uri chi xkik'at uje pa a'. Rumal uri chi ral ch'o nti rismal uje.

UKOWIL KIK’UX I KEB’ AK’ALAB’
Cuento de dos niños valientes
Ujer cha, o jun achi chi je o keb’ rak’al, jun ali xaq jun ala. Xuriq jun ij, i achi le keraj ti chik i rak’al chi je o ru’, xeuk’am b’i che jun nim laj k’achelaj, chila xeusacha wi kanoq. Xub’ij chke chi kekanaj kan chila, kkoy-ej man ire k-e chu’anik jun umantar are ktuqlij loq te’uri kik’aw chal chkik’amik. Are xki’an i ak’alab’ xekanaj kan chila ipa xb’ix wi chke, koy-em kiqajaw x-on pa’ij, xqaj ij, are uri xkinab’ej chi kiqajaw kupon ti chik, man lik kanajb’al kan ke xu’ano.
Are uri i ak’alab’ le xkimaj b’i kib’e, xkich’ob’o chi ketzalij chub’i ru’ ja. Xwiri lik naj xeb’inik, xeupon ti chik ru’ ja man xesachik, xkiriq neri jun ja xwiri are ti kachoch ike, i ja le, re jun tit malkan. Xe’ok b’i ru’ ja ru’ i tit, i tit le ktijin chke’em paja, ike le xkuwaj kib’ rij ja, rumal kinumik i ala xa ani’al kuch’opij pan i or xol qej chwi uka’ i tit xaq kuya che i ranab’, i tit xunab’ej taj wach roxik kch’opiw li u’or xol qej, ire xuch’ob’o chi are jun tzo’ k-anawik, rumali xub’ij: pacha taq utz ti kat-e pa taq es k-on taq che.
Are uri i ali xuna taj xutze’ej anoq are xuta wach xub’ij i tit chke. Te’uri xunab’ej i tit chi tzo’ ti kch’opiw li u’or xol qej, are uri xub’ij i tit: a xab’a yixi chi lik yano ki’ano k-on chke. Te’uri xub’ij chke chi lik o ni uchak kkitzuq kib’ man utz keje ile o kicho’ab’ chu’anik kimantar man ke’e pa iloj si’ xaq iloj chaj. Are uri ike xe’ok chrilik uk’iyal taq si’ xaq uk’iyal taq chaj, are xt’ub’i’ik, te’uri xkib’ij che i tit chi ya xeutzinik, i tit le xub’ij chke chi xwi ti ile man kkitzukuj ni jun nim laj b’oj chi kkiya an puwi ixk’ub’, kkinojsaj che i ya te’uri kkinuk’ a’ chuxe’.
Man i tit le xuch’ob’o chi keutij ni ak’alab’ le, rumali xeutaq che ni’pa i mantar chi xki’ano le. Are xuna i tit chi i ya xutikb’a po’owik chwi a’, xub’ij chke ak’alab’ chi kkitaqej uwi i b’oj we kpo’ow chik, man uch’ob’om i tit chi are kiyuxuxej pan kijolom puwi i b’oj, are uri ire keuxulk’atij b’i cupam i b’oj. Xwiri ike xkila’ uwach, xkib’ij: yoj kqariq ti anoq lik utz we yet keatzu uwi i b’oj le man xqare kariq anoq, xecha che. Man ike keta’am chik wach kuch’ob’ i tit chke. Utzi k-on i tit x-e chutaqexik uwi i b’oj, are uri i ak’alab’ le xkichap la jujun uqul raqan i tit, xkixulk’atij b’i chupam i b’oj chi lik kpo’ow chwi a’, chila x-on wi pu’pu’ i tit chupam i mi’na. Xekanaj kanoq kitukel chupam i ja re kan i tit. Are xek’iyik i ali xuriq winaq, xwi chik i ala chi k’a utukel. Xwiri i rachijil i ali lik utz ti laj winaq man lik kuch’ob’ ukamsaxik ub’aluk. I ub’aluk le chi uxib’al ali lik utz laj winaq rumali xuch’ak kanoq chi raj-atzil i nim laj tinimit. Xwiri, are xuta i uqajaw i achi le (ala) chi lik nim chik upatan i uk’ojol, x-e chusolixik chila ipa o wi uk’ojol le, are xupon ru’ uk’ojol xub’ij che, xink’un chanab’exik ala man xinta chi yet o chik apatan, rumali katolwila man lik k’ax katinna’o xcha che; are uri i uk’ojol le xula’ uwach che uqajaw, xub’ij: yet nti chik awe chwe man yet ujer kk’un chink’ux are xojasach kan pa taq k’achelaj, man kojawaj ti chik rumali keje ile xa’an chqe. Yin wo’or in o chi, awumal ti yet, man yoj ru’ i wanab’ qatukel chik xqak’asb’a qib’ rumali wo’or jat, matk’un chik chi man lik nti chik awe chwe, xcha che uqajaw.

KOJ
Cuento de un muchacho que se convierte en león
Ujer cha o jun k’ojol ala chi lik kuk’ay chak, are ktaq kumal uqajaw uchuch kruwaj rib’ pa taq es, chila k-e wi ipa o wi jun ta’aj, chila kuyijb’a wi rib’ chi kiji che itzel chikop.
Ronojel uqajb’al taq ij, k-e chila ipa o wi i ta’aj le are kupon chila kub’alk’atij rib’ wuqub’ mul, are uri kiji che jun nim laj koj, te’uri k-e chutzukuxik wach kutijo, xa b’iroxik pacha la aq, nos, ak’, xaq jub’an chik chikop.
Ktzalij loq are kpe usaqirik, are kk’un chik chila ipa uyijb’am wi rib’, kub’alk’atij chik rib’ wuqub’ mul torb’al re utzij, are uri kiji chik che winaq.
Arewiri’ keje ile k-ono, xwiri are xnab’taj rumal uchuch wach ktijin chu’anik, i uchuch le xterej b’i chrij k’a chila ipa kuyijb’a wi rib’ i ralab’ chi kiji che i koj. I uchuch xutz’onoj chila chi are ktzalij loq kiji ti chik che i winaq lik are kuk’is wi ile chi itzel chikop man xkojon taj wach xub’ij che. Xwiri xkanajik chi atol tzij pkiwi ni’pa itzel taq chikop.
Are xtzalij li k’ojol ala le lik xutij chik che chi kiji che i winaq xwiri lik xiji ti chik. Are uri xo’ik man xkuyi ti umak rumal uchuch xaq xkanaj keje ile chi itzel chikop.
Rumal uri are ko’ik lik pacha jun achi, man lik winaq te'eq ujer, xwiri xkanaj pkiwi ni’pa itzel taq chikop pa taq es.

WACH UWINAQIRIK I SAL UTIW
Cuento del coyote quemado
Ujer, i imul le lik saqlej man k-e utija li jub’an santia chi utikom jun tit, arewi keje ile k-ono xaq ronojel a’ab’ xwi chik i rij kuya kanoq te’uri kuya kan ukis chupam. Xuriq jun ij i tit le xutzukuj jun chuxol i santia le chi lik chom xaq lik nim, x-euya che i patre, are xupiro are uri xrilo chi i santia le lik nojnaq che ukis imul, i patre le xuch’ob’o chi xa chu’anik x-ani che, are xupon chik i tit chutz’onoxik che i patre wach u’anom i santia we rij chik, are uri xb’ix li che chi echa’ chi x-euya lik o jun uk’ax man nti recha’il xa ukis imul o cupam.
Are uri i tit le, lik xpe roywal are xupon ru’ ja, xuyijb’a jun ixkab’ pacha jun winaq xu’an che, te’uri xuk’am b’i chila ipa o wi utikon xutak’ba kan chib’e man ronojel rij i tikon tz’apilik xwi uchib’e olik, are xupon chik imul xaqte’et xrilo chi o jun pacha taq ral winaq o che uxol uchi b’e. Are uri imul le xub’ij che ixkab’ le: wach ka’an yet chi, chateloq man kinik’awik xcha. Xwiri ixkab’ le kula’ ti uwach che, are xrilo chi kula’ ti uwach che xub’ij chik: xata kincha chi chateloq man kinik’awik, wo’or we katel ti pinb’e, kinkoj jun ab’ chawe xcha; xwiri lik xula’ ti uwach che, are uri xukoj jun ab’ che ixkab’. Xwiri lik xnak’i kan u’ab’ che ixkab’ le, are xuna’o chi xnak’i kan u’ab’, wo’or kinkoj chik jun in-ab’ xcha. Are uri xnak’i chi kan jun u’ab’, ya x-on keb’ u’ab’ chi xnaki kan che ixkab’, wo’or kinkoj jun aqan chawe man b’uchak chi kinawo’taj taj xcha, xaq xnak’i chi kanoq, wo’or we kinawo’taj taj kinkoj chik jun waqan chawe xcha, xaq xnak’i chi kanoq, wo’or kinkoj injolom chawe xcha, are uri lik ronojel uch’akul xnak’i kan che ixkab’, are onkil uri chi k’a kitz’ulem kib’ chila ru’ ixkab’ are xsaqrik.
Are xril imul chi ya xupon i tit we’ tan chusolixik wach onom utikon are uri xub’ij che: chab’isoj loq nan man yin inchapom chik ili’om, xcha; i tit xub’ij: a xab’a yet ti ala chi lik yano ka’ano, xa at inti’ neri; xcha che, te’uri xuk’am b’i ru’ ja. Are xupon ru’ ja xutzayb’a an chwach aqan chija te’uri i tit x-e chutzukuxik ub’oj chi kukoj an chwi a’ man kutij ni imul le pa k’aj. Are tzayal chila chupam i chim are uri xik’aw i rikan chi ma utiw, are xrilo xusik’ij ru’, xub’ij che: wikan chatpet ni jub’i’ wu’ man o jun tzij kinb’ij ni chawe; xcha, wach uri k-on i rikan xtejeb’pan ru’ chutayik che. Are xupon ru’ xub’ij che i rika’: wach ka’an chi chupam i chim le; xcha che. I imul le xula’ uwach che i rikan; xub’ij: match’awik, yin in-o chi man kya’ jun ali chwe chi lik chom laj ali, xwiri yin lik kink’ix che man xa inpich’ koq xwiri yet at nim xqare chawe, xcha che i rikan. We kawaj chat-ol kan pink’exel man i ali chi kya’ ni chawe lik chom laj ali xcha, utzi xcha i rikan. Are x-ono, xkanaj kan puk’exel i rika’ lik kkikotik man ya kya’ jun chom laj ali che kub’ij ire. I rika’ le x-e jutz kanik xaq lik naj x-ek man xa xub’ojaj kan i rikan.
Are kpo’ow chik umi’na’ i tit, x-e chuk’amik te krilo chi xa jun utiw o chi kan chupam i chim, are uri i tit kuriq ti chik wach k-on che, man are ti utiw uya’om kan chupam i chim. K’isonik xeumina chupam i mi’na chi kpo’ow chwi a’. Xwiri i utiw xutulta rib’ chupam i mi’na, xel chikaj xaq xuch’ij anmajik. Are onkil uri xkanajik chi je o i sal utiw, rumal i mi’na x-on sal rij.

SAQLEJ LAJ IMUL
Cuento del conejo entre las cañas de azúcar
Ujer i imul le lik saqlej man arewi kut’or i rikan chi ma utiw. Xuriq jun ij, i imul ktijin chutijawik jub’an ajij, are uri xik’aw i rikan chi ma utiw, xutz’onoj che i rik’a’ wach ku’an chupam i ajij le, ire xub’ije: in-o chi man kinchajij ajiji, xwiri lik nti jun k-anaw utzil chwe chi kkanaj kan pink’exel man ya xuriq i or chi kink’uli’k, xcha. I yet wikan kawaj taj katkanaj kan pink’exel chuchajixik i ajiji, tz’aqat kin-e yin man inkoy-em chik; xcha. Utzi’ xub’ij i rikan che are xuta chi lik we’ chik uwach i rika’, are onkil uri xkanaj kan chupam i ajij utikel.
Are uri imul le x-e la pa’anem chunak’ik a’ chutzam li tikon re ajij lik xusutij rij che i a’. Are uri xujeq pach’ach’ik i ajij pa a’, are xuta i rikan chi lik kpach’ach’ik, xub’ij: a ya xk’uli i wika’, lik qus ko’on i kwet kpach’ach’ik; xcha. Ire o chila chupam ajij, xaqte’eq xunab’ej chi xa xt’or kan rumal i rika’ man lik qus chik ko’on i a’ krepaw chik chrij chwach. Are uri ire kuriq ti chik ipa kel wi, xel nel ri ipa o wi le, xwiri lik xji’ rumal i sib’ xaq lik xk’at i rismal ronojel.

T'ORONEL LAJ IMUL
Cuento del conejo y un queso enorme
Ujer cha, i imul xuriq jun k’otom xok chutu’ik uya’ chuchi’, are uri xunab’ej chi o uk’exwach i ik’ cupam i ya man lik saq i ik’. Xaq are uri xupon pan i rikan chi ma utiw, xb’ij: wach ka’an yet chi atukel, xcha. I rik’a’ xub’ij: wikan wo’or lik saq i ik’ xaq lik alaj upam i ya chawila pe wach o chuxe’ i ya ri, lik jun nim laj kexu, yet we karayij chawesaj loq man yin kinriq taj; xcha. Utzi’ xub’ij i rikan xwiri wach u’anik kin-an che man i ya ri lik nim xcha. Are cha’ana che chatu’u i ya le ronojel, man we xk’isik te’uri kariq qaj i nim laj kexu chi o k’a chuxe’, we kariqo chatija atukel man yin ya kin-ek; xcha. Ile lik utz xuta i rikan wach xb’ix che, rumali xok i utiw chutu’ik i ya xwiri lik kk’istaj, i upam lik ya kraqch’ij rumal uk’iyal ya chi ktijin chutu’ik. Ire lik xkosik, xuxlanik, kutaqej i ya chupam i k’otom lik uwach wi; xaqte’et xtaqen an chikaj te’uri xunab’ej chi are uk’exwach i lik’ o chupam i ya, kexu taj pacha b’ital kan che rumal i rika’ man xa xt’or kanoq.

RAL TZ'IKIN CHI LIK O UNOJB’AL
Cuento de un pajarito inteligente
O jun achi o pich' rulew chi utikom i che' chrij ipa kik'aw wi jun chom laj raqana. O jun ij ire kutaqej i ya chi lik chom xaqte'et xuta jun ral tz'ikin chi kb'ixanik. Cha jun ral tz'ikin pich' koq chi lik chom kb'ixanik. I achi le x-e chi rachoch, xwiri xtzalij chaloq xuk'am li jun chapb'al tz'ikin. Xk’iji b'i chila mer ij chroy-exik ral tz'ikin xwiri ral tz'ikin xupon taj. Chuk’ab’ ij i achi x-e chik, are uri i ral tz'ikin lik knumik rumali xuna taj xukaq rib' chupam i chapb'al tz'ikin.
Are chaptal chik, xub'ij che achi: b'uchak xinachapo.
I achi xub’ij: yin xwi kwaj chi katb'ixanik. I ral tz’ikin xub’ij: yin kinb'ixan taj man in atz'apim. I achi xub’ij chik che: We katb'ixan taj katintijo.
Xwiri i achi le xro'taj b'i ral tz'ikin, i ral tz'ikin xchaki che u'ab' jun che', are uri xub'ij che: i nab'e pixb'anik chi kinya chawe are iri: lik makoj ronojel wach kb'ix chawe; ukab': lik mawo'taj b’ik wach o awu'; i urox: lik matb'isonik we o xatzaqo; xcha.
Are xuk'is ub'ixkil ral tz'ikin ile, xujalchij uk'ijib'al xaq xub'ij chik che i achi: lik aweta'am taj chi yin lik kinkikotik man xinawo'taj man yin o jun ral wo' che inpam keje pacha jun nim laj ka'. Wetene aweta'am xinakamsaj teri’, xcha. I achi xok chuch'ayik uwach uk'ux, xaq xub'ij: b'uchak xwo'taj b'ik.
I ral tz'ikin xub'ij che: ja…, juntir xsach pajolom wach xinb'ij chawe, xinb'ij ta b'ari chawe chi lik makojo wach kb'ix chawe. Wach mo kab'ij yet chi o jun wo' che inpam keje pacha jun nim laj ka', chi innimal yin lik pich' chwach jun ka'. Xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi mawojtaj b'ik wach o awu', wach mo uri kawaj i wo' man xinawo'taj, xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi lik matb'isonik we o xatzaqo; xach i ral tz’ikin.
Are xutzin chub'ixkil ile, i achi xutioxij che; i ral tz'ikin x-e chik pa taq es.

UB’IS JUN KUKUB'
Cuento de una tinaja
Ij ij o jun achi kuk'ama uya' chi raqana ru' keb' kukub' chi kutzayb’a tzam che', jun pu moxim xaq jun puwiqab'im. Jun kukub' el chik xaq ya kpaxik kunojsaj b'ik, are kupon ru' rachoch i ukukub' nik'ajarnaq chik. I jun chik kukub’ chi lik k'a utz kunojsaj b'ik k'a are u'anom are kupon ru' ja.
Keb' junab' xuch’ij achi chi ij ij kuk'ama uya'. I kukub' chi lik utz lik kukoj u'ij man lik utz uchak ku’ano man lik are ropis ile. Xwiri i jun chik chi lik el, ire lik kk'ix che man utz ta chik uchak ku’ano xaq lik k'ax kuna uk'ux man xa nik'aj chik i ya kuk'am kujacha ru’ ja.
Are ik’awnaq chik keb' junab', i kukub' chi utz ta chik xub'ij che i achi: yin lik kink’ix che, rumali kintz'onoj kuyb'al mak chawe man yet xa nik'aj chik i ya kak'ayij xaq xa nik'aj chik amer kya'ik. I achi xub'ij che: are kojb'inik kwaj yin kataqej i chomiq taq kotz'ij chi ktijin chik uk'iyik ipa katik'aw wi.
I kukub' are xuta wach xb'ix che chi lik k'i i kotz'ij chomiq rumal ire xaq k'iyal taq utzunb'al rumal ire man nik'aj ya kuya kan chke i kotz’ij. I kukub’ xutaqej pacha xb’ix are uri xrilo chi lik chomiq xaq k’iyal utzunb’al i kotz’ij o che ronojel i b’e ipa kik’aw wi ire. I achi xub'ij chik che: lik xawilo chi kotz'ij xwi che ab'e yet kalax wi, yin lik weta'am chi at paxnaq pich'. Rumali xintik ija re i kotz'ij che ronojel ab'e man ij ij kakoj kan i ya che, rumali xek'iyik. Che i keb' junab' le lik intamom b'ik man kinkojo pa rachoch i Ajwal. Yet wetene at paxnaq taj lik chomiq ta ri i kotz'ij le.