UKAB’ RAQAN
Historia del terremoto
I ukab’ raqan chi xik’aw che ukab’ ik’ re i junab’ waqlajuj wajxaqlajujwinaq kajmo’ (1976) lik nim i kamik xu’ano xaq lik nim i b’is xuya ka’noq. Che i ij le, je o i lo’k’anij chi xesaqirsan ti chik man xekam rumal i ukab’ raqan.
Xwiri che oxib’ or re usaqirb’al che i ij are xik’aw uk’ab’ raqan le, waral pa tinimit k’ubul o xtawik xaq o xilaw chke i winaq je aj pa taq tinimit chi o jun nim laj kaway saq rij lik kxuli’ik kpaqi pa taq b’e, chi annaq jun achi naj rij chrij i kaway le lik o uk’iyal saq pwaq chuqul, are kb’inik lik ketzilawik.
O jujun chke i tz’aq b’it(winaq) pa taq tinimit chi xik’aw i achi le xol taq uchija ku’ xaq xub’ij chke: chixwalijoq man ya xuriq i or, xcha chke. Are uri i winaq le xewalijik are xb’ix ile chke man keta’am taj wach usuk’ ile chi xb’ix chke, are uri xaqte’et xkina’o chi xuyikya rib’ ulew chkixe’, are uri xkinab’ej chi i achi chi xek’astawik are i patron ma Santia xeuk’astaj i rak’al chuxe’el kamik le. Are uri xwulij li rachoch tiox xaq xtzaq li patron puk’ijib’al, lik xmuqtaj chuxe’ ulew, xkiriq chik k’a che oxib’ ij xwiri x-aj u’ab’ xaq i raqan. Are uri o jujun chke i tz’aq b’it pa taq komon xekamik man xwilij kachoch chkij. I jub’an chik tinimit pacha i San Pedro xaq San Juan Sacatepéquez lik ronojel i tinimit xsach uwach, konojel xekamik xa jujun chik ak’alab’ xek’asi kanoq, lik nti chik kiqajaw kichuch man is xekamik.
I ukab’ raqan le, lik naj xuch’ijo chi lik kik’aw ti chik, xaq arewi kik’awik, lik ktatajik are kik’awik man lik ktinin upam xwiri nti chik kamik xu’ano to’ jub’i’ chik.
JUN ACHI NIB'A
Historia de un hombre pobre
O jun ij, jun achi lik nib’a’ xaq lik kutij uyej man nti umer chuya'ik kiwa i rak’al, ire xub’ij: kin-e chutzukuxik inmer ru’ i Dios we ntaj ru itzel, xcha; ire ktijin che i b’e are xub’ij ile, xaqte’et xwinaqir jun achi annaq chrij jun kaway chila ipa yaktal wi rachoch i Ajwal ke aj Reformada wo’or. I kaway ukojom karena an pwaq chuqul, i achi chi annaq chrij ukojom ub’ot lik kwalch’inik, xub’ij che achi nib’a: chamutz’u pe ub’i’ ab’a’wach, i achi le xumutz’ ub’a’wach xaq xuna ire chi xa jub’i’ xumutz’ ub’a’wach, xwiri lik xik’aw k’iyal junab’, xunab’ej taj xik’aw che jun chik jyub’ ta’aj, are o chik chila i itzel x-on jun rat ru’ xaq xub’ij che chi kuya jun uxajab’ ch’ich’ chi lik pim, xaq xub’ij che: yet we kajarsaj iri katb’eyomarik, xcha.
I achi kuriq taj wach ujarsaxik ku’an che uxajab’ chi xya’ che, xaqte’et xutz’onoj chke i je o chila wach ujarsaxik ku’ano, ike xkib’ij che chi k’ax ta u’ankil ile xa kqak’oxk’a che ab’aj i kqa’an qachul puwi, keje ile kjarik, xecha. I rak’al lik je oknaq chik chib’is, xkitzukuj xwiri xkiriq taj, ike xkich’ob’o chi kamnaq chik we ntaj xkamsaxik. I achi are ujarsam chik uxajab’ xupon chik chila, te’uri itzel xub’ij che chi ya xuriq ub’eyomal xya’ k’iyal koxtal nojnaq che i mer, are xpetik i itzel xub’ij che chi mub’ij chke rak’al xaq mub’ij chke i rachalal wach uriqik ub’eyomal xu’ano man we kab’ij lik katkamik xaq kaqusij ti ab’eyomal, xcha. Moq lajuj chik o jo’lajuj kawinaq juna’b usachik are xate’et xwinaqir chi anoq rok’am k’iyal koxtal nojnaq che i mer lik xkib’isoj i rak’al. Ire xulo’ rachoch, uchikop i k’iyal taq b’iroxik lik xkikotik, ire rumal ukikotemal xuna taj xub’ij wach uriqik ub’eyomal xu’ano. Are onkil uri chi xkamik xaq xekam konojel uchikop chi o ku’ i rak’al xaq ronojel i b’iroxik chi xulo’o, keje xuk’isb’ej ile.
RETAMAXIK WACH K-ON I ALAJ
Historia del invierno
I qatit qamam ujer lik o kino’oj chu’anik xaq chuch’ob’ik xa b’iroxik; ike to’ ti kki’an an che wach kkaj u’anik man lik is o usuk’ chwi ki’ab’.
Ujer cha, are kjeqan i k’ak’ junab’, i nimaq taq mama’ib’ chi lik je uwi ujolom chke i qatit qamam, ke’e chwi jun nim laj jyub’ chila panima ipa o wi jun jul xetaq nimaq taq ab’aj, are uri ike le are keuponik, ke’ok b’i chupam i jul le, naj keb’inik te’uri kekiriqa i pacha taq jun nim laj ja, chi lik nim uchija xaq k’i uxol taq uchija olik. Chupam i nim laj ja le, kriqtaj jun pacha taq upaja chi o jub’an mexa xaq o jub’an xila chi lik chomiq, xwiri i mexa le xaq i xila lik ab’aj yijb’am.
Are uri i qatit qamam le are keupon chila che uqajb’al ij, ke’ok chukojik kikotz’ij (a’) re kkitz’onoj i kuyb’al mak chke i rajaw uwinaqil i jyub’ le, chi kkita wach kkinuk’u kkit’isa i nimaq taq winaq chi kkimol chila; are keutzin che ile kkuwaj kib’ pa taq lot’taq, kkoy-ej are kuriq i or chi kkijeq uponik ajnuk’unel ajt’isanel, are uri kkita cha chi lik saqil kelapan chkiwach pacha taq kki’an i winaq chi je k’aslik. Ketz’aqat konojel are ktik’i a’ab’, are uri kkijeq lapanik chirij wach taq i k’ax xaq i uyej chi kkil chupam i junab’ le xaq wach k-on i alaj. Pachke ij xaq pachike ik’ are kqaj alaj xaq pachike lik’ are k-e tan chik.
I kelapaw re ile je are i nimaq taq nawalil chi je pacha taq ajwab’ u’anik, chi kkiya retamaxik wach i jalajuj taq k’ax chi ki’il ni chupam i jun junab’. Are keutzin che i kitzij le, kejacher chub’ik, pacha kuponik xaq keje kitzalijik chik, are kek’is b’i che i enam are uri i qatit qamam le ke’ok chik ike chukojik kikotz’ij (a’) re kitioxij kanoq wach xkita, keutzin li che are ya kpe usaqirik. Are ketzalij loq; kkimol chik kilo’k’anij pa taq molb’al ib’ man kkiya retamaxik chke, wach xkita loq.
Are uri cha i qatit qamam le, lik k-on utz kitikon man keta’am usuk’ wach u’anik kki’an che.
KINAWSAXIK I MI'AL K'OJOL
Historia de los valores mayas
Chupam i qak’aslemal lik nim kub’ij rajwaxik chi yoj kojnaw che i utz chi kik’utum kan i nimaq taq winaq chqe ujer. Ike are ksaqir uwach i jyub’ ta’aj kkitioxij xaq kkitz’onoj che i Tz’aqol B’itol chi kerok’aj konojel. Xwi ta la ile, are kwalij li qajawxel xaq i chuchxel i ak’alab’ kki’aj kib’ chkiwach kiqajaw kichuch ru’ i tziji: xla ta, xla nan; i kiqajaw kichuch: ey kecha. Xaq are kkelej wa’im i ak’alab’ kekitioxij konojel ni’pa i je o chila chi je nimaq chkiwach, pacha la: katz, kikan, kiqajaw, kichuch, katit, kimam xaq we jub’an chik winaq, keje iri kkib’ij: Tiox ta, tiox nan, i nimaq kkila’ uwach ru’ i tziji: ey kecha. Jun ali we nim chik, are ire kwalij li nab’e chunuk’ik a’; xaq keje jun ala we nim chik, k-e ru’ uqajaw pa chak man kk’ut i chak che.
Ujer jun ali are uchuch knawsaw chu’anik i silab’ik pa ja, pacha la kitzuqik i ak’, aq, ujitz’ik i k’ul, anoj wa xaq ujos-ixik i ja; i jun ala are uqajaw knawsaw chu’anik i chak pacha la: ujos-ixik uwach ulew, tikoj ab’ix, kina’, su’ul, tz’in xaq pachike taq u’ijlal i tikanik man is o u’ijlal i tikanik xaq o rulewal to’ ti ipa ktik wi; xwi ta la ile xaq kekipixb’aj chu’anik i utz xaq i chom, uk’axna’ik kib’ chkiwach, uya’ik ki’ij kiqajaw kichuch xaq i nimaq taq winaq.
Keje ile kki’ano xa ipa je o wi rumali ike lik naj xek’asi’ik xaq naj xeb’in chwach ij saq man chom kik’aslemal. Wetene keje kqa’an yoj ile pacha xki’an ike ujer lik chom teri’ man nti xaqmanal kki’an i winaqi chwach i jyub’ ta’aj.
KIK'UX I WINAQ MAYAB'
Historia de hospitalario
I winaq mayab' ujer, lik utz kik'ux, man ike we o pki'ab' uto'ik jun kachalal xaq we jun to' winaq, lik kki’ano; man ike kkib'ij: “xwi ti rajwaxik kqab’ij chi o k'axnab'al pqak'ux, lik rajwaxik kqasaqij, kqak’utu” kecha.
Ujer cha, are xe'ok li kaxlan winaq waral Iximulew, i qatit qamam lik utz kilik i kaxlan winaq le xki'ano, xwiri ike xkitioxij ti chke i qatit qamam wach i kilik x-anik; xa ne xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i kulew i qatit qamam.
Are xkil i qatit qamam chi i kaxlan winaq le xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i kulew, xpe koywal; keje uri ile chi xkimol kib' chkelsaxik b'i kaxlan winaq le chupam kachoch xaq chwach kulew.
Xwiri cha o jun kaxlan winaq chi ma Gonzalo Guerrero, ub'i, chi xkanaj kan chkixol i qatit qamam, man ire le, keje taj pacha i jub'an chik. Tupu xsik'ix i ma Gonzalo Guerrero kumal i rachi'il, ire x-e ta chik, man nta jun k'ax x-ani che kumal i qatit qamam.
“Yin kwaj ta chik enam, man i winaq mayab' nti jun k'ax ki'anom chwe. I winaq mayab' kiya'om ronojel wach rajwaxik chwe; kiya'om jun wachoch, wulew xaq inchikop”. Xub'ij b'i ma kaxlan winaq le chke i rachi'il.
Are ti ub'i ma kaxlan winaq le kqaj uya'ik u'ij. Are kqaj kqasaqij xaq ukojik u'ij are kik'ux i qatit qamam chi ¡LIK UTZ KIK'UX!
KIK'ASLEMAL I MAYAB' XAQ I KAXLAN WINAQ
Historia de un maya y un ladino
Ujer cha, xsik’ix jun kaxlan xaq jun mayab’ winaq, chi lik are aj-atzil xaq aj-ok’al utzam chke i kimutzaj. O keb’ kaxa chi kya’ ni chke man chupam i kaxa le o wi wach kkanaj wi kik’aslemal, xwiri ru’ sakinik kjachik. I kaxa le, jun lik al xaq i jun al taj, are uri i kaj-atzil mayab' winaq are xuk’am i kaxa chi lik al man xuch’ob’ ire chi o k’iyal mer chupam man lik al. I kaxlan winaq are xuk’am i kaxa chi al taj. Xwiri are xkijaq i kikaxa le te’uri xkilo chi re i mayab’ lik nojnaq che ni’pa i chakb’al re uwach ulew: josb’al uwach ulew, pa’b’al uwach ulew, ikaj xaq i ch’ich’; rumali chi lik o ralil. Xwiri i ukaxa i kaxlan winaq nojnaq che chapb’al re chak chwi mexa: wuj, tz’ib’anb’al xaq i jub’an chik.
Are onkil uri ile, xkanajik chi i mayab’ lik kkitij ni uyer pa taq chak chwach ulew chuch’akik jun kimer xwiri i kaxlan kkina ti uk’axk’ol uch’akik kimer man chwi mexa kechakun wi xaq chimuj, kek’at ti chwa ij xaq kech’enen taj.
ACHI NIB’A’
Historia de un hombre valiente
Ujer o jun achi chila Pawesa, xuriq jun ij o jun chke i rak’al lik olya (iwab’) pen chik xtzalij li chulo’ik ukunb’al i rak’al, xaqte’eq xrilo chi xukut b’e o jun a’ kjululik x-ek, i achi le xterej b’i chrij xb’in pan jub’i’ te’uri xtak’i i a’ le. Are uri xunab’ej i achi chi a’ le are jun ub’aqil winaq chi lik kuluk’la rib’ xib’b’al re i achi ku’ano, xwiri i achi le xub’ij: wach taq a’ij yet chi xa at juluk’aj b’aq, nti chik achak, kinxij ti wib’ chwe, xcha i achi. Te’uri x-e chrij i b’aq le, xok chuch’ayik, i ub’aqil winaq le lik kuya ti rib’ chi kch’ay rumal i achi xaq lik kuluk’la rib’, xwiri i achi lik ko uk’ux rumali xtiki che xuqajsaj pulew, are uri i ub’aqil kamnaq le xub’ij: wo’or chi xattiki chwe xinaqajsaj pulew kinya jun asipon man lik nti jun u’anom kowil chi kinuchapo, je k’i neri ink’utum wib’ chke xwiri lik kkich’ij taj man ke’anmajik, xcha.
I sipon chi kinya ni chawe are inmer chi inmuqum kanoq are k’a ink’aslik, xwiri are xinkamik lik kintij i k’ax rumal man lik kinok ti ru’ i Tz’aqol B’itol(Dios) rumal i mer le chi inmuqum kanoq, wo’or yet rumal ukowil ak’ux xach’ako, chak’oto te’uri chak’ama b’i awu’ ru’ ja, man xwi keje ile kintotaj na xcha. Rumal uri i achi le lik xb’eyomarik, rumal uk’iyal ujer taq mer chi xya’ che rumal jun anma chi xuriq cha’ab’.
WACH XUK’ULMAJ JUN TIT
Historia de una mujer que no supo aprovechar
Ujer, o jun tit lik xutij i k’ax man xumaj ti usuk’ wach te’eq ku’ano. Xuriq jun ij lik iwab’ i rachijil, rumali x-e chutzukuxik ukunb’al i rachijil le, xwiri are xtzalij loq, xuriq jun axna pa b’e lik ral ch’utin, xwiri i uxikin lik nimaq, i axna le xuya rib’ pub’e kuya ti che chi kik’awik, i tit le xub’ij che: chatel pinb’e man we’ inwach, xcha che. Are xb’ix ile che xulatz’b’a jub’i rib’, are uri xik’aw i tit, xb’in jub’i’ te krilo o tan chik pub’e, arewi keje ile ku’ano, i tit le rumal uk’achirik xaq rumal riwab’ utukel o kan ru’ ja, xub’ij chik che i axna, chatel pintb’e man latz’ ka’an chwe, xcha che. Are uri xuya jun aqan che i axna le, te’uri xkanaj kanoq. Xuk’ut ti chik rib’ che, xwiri i tit le xuch’ob’ ti ub’e b’uchak chi axna le lik pich’ xaq lik kuya ti che kik’awik. Cha’ab’ te’uri xb’ix che i tit puwaram: b’uchak chi xawaj taj wach xariq pa b’e, xa xayo’ya xaq xakoj aqan che wach kusujuj chawe, man ile awe te’eq, xwiri xawaj taj. Wo’or kpe ni tojpen pawi man xakoj aqan che i axna, xutixik, are uri lik x-on sik raqan i tit. I axna le k’a kril uwach i tit, xwiri xa puwaram chik chi kuk’ut rib’ che, i tit le kutij chik uchapik xwiri i axna le lik xuya ti chik rib’ che.
WACH XUK’ULMAJ JUN ACHI
Historia de la vida de un hombre
O jun achi xupon chu’anik umantar, are xtzalij loq xuk’ulaj chwach jun nim laj kumatz chi xutelb’a rib’ pub’e, lik kuya ti chik che kik’awik, i achi le xuxij rib’ che xwiri xresaj li uch’ich’ chrij i kumatz. I kumatz le xulatz’b’a jub’i’ rib’ xwiri xwinaqir tan chal k’a juntir panoq chwach, xutelb’a chik rib’ pub’e lik jun nim laj kumatz kaq rij xaq o jun krus ch’ich’ che ujolom lik kjuljatik. I achi le lik kuriq ti chik wach ku’ano; xwiri xukowij uk’ux xresaj chal uch’ich’, x-e chrij i kumatz te’uri i kumatz le xkanajik xaq i achi x-e ru’ ja. Cha’ab’ te’uri xb’ix che achi puwaram wach ropis xaq wach usuk’ i kumatz le chi xril uwach pa b’e: yet xawaj ti akoch aportun chi awe yet te’eq, wo’or kepe ni tojpen pawi chi are i a’ tew, xutixik. Are uri xsaqirik, i achi le lik o chik pa k’ax, k’a xkik’am nu b’i ru’ jun chuchqajaw (aj kojol kotz’ij) teuri xutzirik.
No hay comentarios:
Publicar un comentario